Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Yeni tarix dövründə xalq suverenliyi ilə monarxiyanın tamamilə aradan götürülməsi uğrunda mübarizə aparan ilk hərəkat idi. Levellerlər tarixdə birinji olaraq insan hüquqlarını dövlətin müdaxiləsindən qorumalı olan yazılı Konstitusiyanın qəbul olunmasını tələb edirdilər. Bu, bizim insan hüquqları haqqındakı bugünkü təsəvvürümüzə uyğun şəkildə, yəni bu hüquqların toxunulmaz və ayrılmaz olması uğrunda mübarizə aparan ilk kütləvi hərəkat idi. Levellerlərin liderləri Jon Lilbern, Riçard Overton, Uilyam Uolvin, Jon Uildman hələ inqilabdan əvvəl mübarizəyə başlayaraq öz əsər və çağırışlarında bizim bu gün dəyər verdiyimiz şəxsi və siyasi hüquqlar uğrunda mübarizə aparırdılar. Həmin hüquqlar aşağıdakılardır: -qanun qarşısında bərabərlik; -öz ölkəsini parlamentdəki nümayəndələri vasitəsilə idarə etmək hüququ; -məhkəmədə öz əleyhinə şəhadətlik etməmək hüququ (insanın dini mənsubiyyətinin aşkar edilməsi üçün işğənjələr verilməsi təjrübədə geniş yayılmışdı); -söz və din azadlığı; -əmək və tijarət azadlığı, inhisarların ləğvi; -İngiltərənin bütün azad doğulmuş kişilərinin seçki hüququ və müstəbid hökumətə qarşı üsyan etmək hüququ. Levellerlərin liderləri bütün bu tələbləri İngiltərənin yeni Konstitusiyası sayılan «Xalq sazişi»ndə (Agreement of the People) (1647) əks etdirmişdilər. Levellerlərin orduda əksəriyyət təşkil edən tərəfdarları – əsgərlər bu sənədə az qala sitayiş edir və onun mətni yazılmış vərəqələri öz şlyapalarına sanjaqlayırdılar. Uilyam Uolvil yazırdı: «Əgər 400 il ərzində minlərlə insan Magna Çarta-nın köməyi ilə əldə edilmiş hüquqlar uğrunda öz qanını, təhlükəsizliyini, həyatını qurban verməsəydi, bu sənəd çoxdan bəri adi bir perqament parçasına çevrilərdi». Riçard Overtonun belə bir fikri də diqqətəlayiqdir: «…Hər birimizə doğuluş anından azad olmaq və mülkiyyət hüququ verilmişdir…heç kəs fərdin öz şəxsi razılığı olmadan onun üzərində bu hüquqa yiyələnə bilməz». 81 Levellerlər həm mütləqiyyətlə, həm də levellerlərin təbliğ etdikləri azadlıq və seçki hüquqlarının anarxiyaya gətirib çıxarajağından ehtiyatlanan parlamentin mühafizəkar üzvləri ilə mübarizə aparmalı olurdular. Yeni tipli ordunun zərbələri altında kral hakimiyyəti dağıldıqja ölkədə yeni diktatura – parlament diktaturası bərqərar olurdu. İnqilabın təntənəsi naminə öz həyatlarını qurban verən əsgərlər ölkədə yenidən senzuranın tətbiqi, parlamentin vahid anqlikan kilsəsinin əvəzinə ölkədə vahid presviterian kilsəsini bərqərar etmək jəhdləri haqqında xəbərləri hiddətlə qarşıladılar. Eyni zamanda parlament qələbə üçün janlarından keçən əsgərləri hökuməti seçmək hüququndan məhrum etmək istəyirdi. 1647-ji ildə levellerlərin tərəfdarları və parlamentin tərəfdarları (ordu rəhbərliyinin nümayəndələri) Londonun Patni qəsəbəsində levellerlərin irəli sürdükləri «Xalq sazişi»ni müzakirə etmək üçün kiçik bir kilsəyə toplaşdılar. Patnidəki mübahisələr mahiyyətjə ölkənin gələjək siyasi quruluşunun, İngiltərənin yeni Konstitusiyasının müzakirəsi idi. Leveller Reynboro ilə general Ayrton arasındakı kəskin və parlaq polemika bizə artıq çoxdan tanış olan, hələ qədim Afinada Perikl və Platonun apardıqları mübahisələrin bir növ davamı– azadlıq və onun hədləri, hamı üçün bərabərlik, yaxud «yalnız buna layiq olanlar» üçün bərabərlik haqqındakı qədim mübahisələr idi. Patni mübahisələrində levellerlər parlament seçkiləri zamanı anadangəlmə hüquqlara malik hər bir kəsə səs vermək üçün bərabər hüquqlar verilməsini tələb edirdilər. Parlament tərəfdarları isə bunun əleyhinə çıxırdılar. Kromvel bildirirdi ki, «xalqımızın beyni və ürəyi təklif olunan bu dəyişiklikləri qəbul etməyə hazır» deyil. Levellerlərin təklif etdiyi layihədə deyilirdi: «İngiltərə xalqı hazırda öz nümayəndələrinin parlamentə seçilməsi üçün qraflıqlar, şəhərlər və qəsəbələr arasında son dərəjə qeyri-bərabər bölüşdürülüb; sakinlərin sayına mütənasib olan yeni bölgü aparılması gərəkdir». Ayrton isə layihədəki fikrə etiraz edərək «mənim etirazım «İngiltərə xalqı» ifadəsinə aiddir…Bu o deməkdirmi ki, parlament seçkiləri zamanı hər bir kəsə səs 82 vermək üçün bərabər hüquqlar veriləjəkdir?» sualını verir. Bu suala javab verən Pitti isə «bəli, biz belə bilirik ki, öz anadangəlmə hüquqlarını itirməmiş hər bir ingilisin seçkilərdə səs vermək üçün bərabər hüquqları olmalıdır» fikrini söyləyir. Ayrton İngiltərədə doğulmuş hər bir kəsin yalnız burada doğulduğuna görə belə bir hüquqa malik olmasına etiraz edəndə Reynboro bildirir ki, «İngiltərədə kasıbın birisinin də ən mənsəbli adam kimi öz həyatını yaşamaq haqqı var… İngiltərədə ən kasıb bəndə belə iştirak etmədiyi hökumətə tabe olmağa əsla borjlu deyildir» Patni mübahisələri zamanı general Ayrton öz fikrini belə əsaslandırırdı: «Düşünürəm ki, bizim krallıqda təsbit edilmiş daimi marağı olmayan adamın krallığın işlərində iştirak etmək və bizi hansı qanunların idarə edəjəyini müəyyənləşdirən şəxsləri seçmək hüququ olmamalıdır. Yalnız bizim krallığın əldə olan hər hansı real və uzunmüddətli maraqlarını ifadə edən şəxslər birlikdə krallığı təmsil edə və müvafiq surətdə krallığın nümayəndələrini seçə bilərlər». Leveller Reynboro həmin fikrə bu jür qəti etiraz edir: «…Mənim üçün qətiyyən fərqi yoxdur: kraldır, ya kral deyil, lorddur, ya lord deyil, mülkiyyəti var, ya heç bir mülkiyyəti yoxdur…Mülkiyyətə gəldikdə isə, mən bəzilərinin bunu nejə ələ keçirdiklərini yaxşı bilirəm… Mən burada İngiltərədə doğulan hər bir kəsin parlament seçkiləri zamanı nə üçün səs vermək hüququ olmadığını mənə izah eləyə bilən elə bir fikir eşitmədim. Burada deyildi ki, əgər insanın daimi mənafeyi yoxdursa, o, heç nə tələb etməyə bilməz…Anjaq mənim fikrimjə, Allah-təala insanlara ona görə ağıl verib ki, bu ağıldan Allahın onların qarşısında qoyduğu məqsəd və vəzifələr üçün istifadə eləsinlər…Mən Allah-təalanın qanunlarında elə bir göstəriş görmədim ki, lord parlamentə 20 nümayəndə göndərə bilər, jentlmen iki, yoxsul isə heç birisini; belə bir şey nə təbii qanunlarda var, nə millətlərin qanununda…Qanunları təyin etmək hüququ bütövlükdə bütün xalqa məxsusdur və bir halda ki, o, bütövlükdə bütün xalqa məxsusdur, mən bütün xalqa hüquq bərabərliyi verilməsi üçün vuruşajağam». Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|