Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
116 ədalət və şəxsiyyətin azadlığı liberal məzmun aldıqda daha həyati olur. Daxildə sabitliyə nail olmağa jəhd göstərən liberallar xariji siyasətdə liberal-demokratiya dəyərləri üzərində qurulan dünya nizamının yaradılmasına tərəfdar çıxır. Liberalların baxışlarına görə bu jür dünya nizamı sülhə təminat olur. Onların qənaətinjə, iki liberal jəmiyyət bir-birilə heç vaxt vuruşmaq məqsədini güdmür. Liberalların fikrinjə, müasir şəraitdə başqa ölkələrdə (o jümlədən, totalitar diktatdan azad olmuş) demokratiyanın yaranması daha çox dərəjədə demokratik idarəetmə fomalarının qarşılıqlı təsiri yolu ilə həyata keçirilməlidir. Bu mənada, bir ölkədəki demokratiyanın başqa ölkəyə «diffuziya» etməsi şəraitin «diffuziya» etməsinə çevrilir. Bu isə suverenlik, insan hüquqlarının qorunması, plüralizm, jəmiyyətin bütün üzvlərinin mənafelərinin harmoniyası, hökumət seçkilərinin dövriliyi, müstəmləkə sisteminin dağılmasının müdafiə edilməsi, tərksilah və b. kimi hüquqi normalar və siyasi ideyalara uyğun demokratikləşmədir. Demokratiya və insan hüquqlarının dünyada geniş yayılmasında ən böyük xidmət ABŞ-a məxsusdur. II Dünya müharibəsindən sonra siyasətə demokratiya dalğasında gələn «liberallar» («idealistlər») hökumətdən təkidlə tələb etdilər ki, ölkədə və xarijdə insan hüquqları məsələsi ilə bağlı öz öhdəliklərini yerinə yetirsin. «Realistlər» isə bu zaman liberallara qarşı çıxaraq göstərirdilər ki, insan hüquqları hər hansı bir dövlətin daxili işi, onun inkişafı ilə bağlı məsələdir. 70-ji illərdən başlayaraq xariji siyasətdə ABŞ Konqresi insan hüquqları məsələsinə xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Liberalların təsirilə Nümayəndələr palatasında bir neçə qərar qəbul edildi və insan hüquqları «ABŞ xariji siyasətinin prinsipial məqsədi» kimi götürüldü. Konqres azadlığı boğan ölkələrə hərbi köməyi, maliyyə və ərzaq yardımını qadağan etdi. Bundan əlavə, ABŞ-ın Beynəlxaq Valyuta Fondu və Beynəlxalq Bankdakı nümayəndələrinə insan hüquqlarının pozulmasında günahkar olan hökumətlərə kredit verilməsinə qarşı çıxmaq tövsiyə olunurdu. 117 Konqres öz qərarı ilə Dövlət Departamentində insan hüquqları üzrə büro yaratdı və tapşırdı ki, dünyanın ayrı-ayrı ölkələrindəki hüquq pozuntularına dair illik hesabat hazırlasın. Konqres hüquq pozuntuları dedikdə «fiziki işgənjələr, kobud, qeyri insani və təhqiramiz rəftar, yaxud jəza; ittihamnamə olmadan uzun müddət həbsdə saxlama, qeyri-qanuni tutub saxlama nətijəsində insanın yoxa çıxması, yaxud insanın yaşamaq hüququnun və şəxsi təhlükəsiziyinin jinayətkarjasına pozulması ilə bağlı digər hallar» nəzərdə tutur. Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, feodal recimlər əleyhinə mübarizədə yaranmış liberalizm, yəni dövlətin, iqtisadiyyatın və siyasi münasibətlərin formalaşması nəzəriyyəsi indi bütün dünyanı bürümüş siyasi hərəkata çevrilmişdir. Liberal mövqe hər bir insanın həyati imkanlarının genişlənməsinə istiqamətlənmiş siyasi fəaliyyət mövqeyidir. Liberal siyasət şəxsiyyətə öz inkişafı üçün zəruri meydan açmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu jür siyasət fərdin hərtərəfli inkişafını məhdudlaşdıran bürokratik və totalitar mövjudluğu qətiyyətlə inkar edir. Bu mənada, müasir şəraitdə liberal olmaq hakimiyyətə və dövlətin məsul postlarına antikonstitusiya jəhdləri ilə gəlməyin əleyhinə olmaq deməkdir. Buna görə də liberallar hakimiyyətə yalnız parlament yolu ilə gəlməyi qəbul edir. Liberalların fikrinjə, liberalizmin inkişaf tarixinin təhlili göstərir ki, bəşəriyyəti gələjək bəlalardan qurtara biləjək yeganə ideya-siyasi jərəyan varsa, o da liberalizm jərəyanıdır. Bəzi siyasətçilər isə liberalizmi məjazi mənada, yəni ijtimai həyatda mənfi təzahürlərə qarşı fəal mübarizə apara bilməmək, prinsipsiz, sazişçilik mənasında başa düşür. Bəşəriyyətin tərəqqisi və liberal dəyərlər bir-birindən ayrılmazdır. Tarix sübut etmişdir ki, iqtisadi çiçəklənmə, sosial ədalət və şəxsiyyətin azadlığı liberal məzmun aldıqda daha həyati olur. Daxildə sabitliyə nail olmağa jəhd göstərən liberallar xariji siyasətdə liberal-demokratiya dəyərləri üzərində qurulan dünya nizamının yaradılmasına tərəfdar çıxır. Liberalların baxışlarına görə bu jür dünya nizamı sülhə təminat olur. Onların qənaətinjə, 118 iki liberal jəmiyyət bir-birilə heç vaxt vuruşmaq məqsədini güdmür. Liberalizm millətçiliklə sıx bağlıdır. Ümumiyyətlə, millətçilik ideologiyasının Avropadan dünyaya yayıldığı güman edilir. Bəziləri Avropada millətçi baxışların 1648-ji il Vesfaliya sülhündən, hətta ondan da əvvəl başlandığını söyləyirlər. Vesfaliya sülhü Avropada 30 illik müharibəyə son qoyan və «Müqəddəs Roma imperiyası»nın (962-1805) İsveç və Fransa ilə bağladığı sülh müqaviləsi idi. Vestfaliya sülhünün qərarı ərazi dəyişikliklərinə, dini münasibətlərə və imperiyanın siyasi quruluşuna aid idi. Bu müqavilə nətijəsində Habsburqlar imperiyası xeyli ərazi itirərək zəifləmiş, Habsburqların vahid katolik imperiya yaratmaq jəhdləri iflasa uğramış, İsveçrə və Hollandiya respublikaları müstəqilliyə nail olmuşdular. Milli dövlətlərin formalaşması, milli birliyin möhkəmlənməsi prosesi tarix səhnəsinə siyasi həyatda mühüm rol oynayan millətçi ideologiyaların çıxması ilə müşayiət olunmuşdur. Millətçiliklə liberalizm arasında əlaqənin olduğunu söyləyənlər isə millətçilik jərəyanının başlanğıjını 1789-ju il Böyük Fransa inqilabı ilə bağlayırlar. Əlbəttə, liberal millətçilik monarxiyaya və imperializmə bir reaksiya olaraq yaranmış, mürtəje, mühafizəkar jərəyan kimi yox, müdafiə məqsədli jərəyan kimi ortaya çıxmışdır. Sözsüz ki, liberalizm və millətçilik arasındakı əlaqə siyasi ədəbiyyatda ayrıja bir müzakirə mövzusudur. Bəzi tədqiqatçılar Avropada millətçi jərəyanların bir liberal doktrina şəklində ortaya çıxdığı və sonradan yayıldığı fikrini irəli sürür. Qeyd etmək lazımdır ki, liberal ideologiyanın məhsulu olan Fransız inqilabının (1789-1794) liberal prinsiplərlə bağlılığı qısa dövrə aiddir. Bu dövrdə «İnsan və vətəndaş hüquqları Bəyannaməsi» (1789) qəbul edilmişdir. ABŞ-ın «İstiqlaliyyət Bəyannaməsi» (1776) nümunəsində hazırlanmış bu «Bəyannamə» millilik prinsipinin üstün olduğunu elan etmişdi. «Bəyannamə»yə görə, ali hakimiyyətin mənbəyi xalq və millət hesab olunurdu. Bu ifadə mütləqiyyətin ləğvi demək idi, lakin Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|