Dintaniw kk

2. Zardushtiylik taliymati. “Avesto” tariyxiy xa`m manawiy miyrasimiz. 

 «Avesto»nin`  quramina  kirgen  materiallar  ilimpazlar  ta`repinen  uyrenilip,  onin`  g`u00  jildan  aslam  tariyxin 

da`liylledi  xa`m  g`u00  jilliq  yubileyin  nishanladi.  Zardushtiylik  taliymati  Orta  Aziyada  a`yyemgi  da`wirde  qa`liplesken 

ta`biyat  ku`shlerine  a`sirese  otqa  siyiniw  ayriqsha  orin  bolip,  oni  ilaxiylestiriwge  baylanisli  isenimlerge  iye  progressiv, 

monoteistlik  din  esaplanadi.  Onin`  negizinde  dun`ya  qarama  qarsiliqlar  gu`resinin`  tiykarinda  quriladi.  Jaqsiliq  xa`m 

jamanliq,  jaqtiliq  xa`m  qaran`g`iliq,  o`mir  xa`m  o`lim  ortasinda  turaqli  gu`res  dawam  etedi.  Barliq  jaqsiliqlardi 

Axuramazda  xa`m  jamanliqlardi  Anxramayn`yu  yamasa  Axriman  belgileydi.  «Avesto»nin`  ko`plegen  bo`legi  jog`alg`an 

tek g`ana jetiden bir bo`legi qalg`an. Ilimde «Avesto»nin` u`sh quramin tariyxiy da`wirin ko`rsetedi.  

a`.  En`  a`yyemgi  bo`legi  (b.e.d.g`000-e000)  Yashtlar  bolip,  onda  qa`bile  uriwshiliq  da`wiri,  ko`p  qudayliq 

pikirleri ko`rsetiledi. 

g`. Gotlar bo`leginde Axuramazda qudayi tuwrali talia`ymati bolip, ol Zardushttin` do`retiwshiligine tiyisli (b.e.d. 

VI a`sirde). 

e.  A`yyemgi  ko`p  qudayliq  xa`m  keyingi  bir  qudayliq  ideyalari  arasinda  gu`res  sharayatinda,  xa`r  ekewin 

kelistiriwshi mazdakiylik taliymati qa`liplesedi. 

 Zardushtiylikte  orinsiz  qan  to`giwler,  qurbanlar  beriw,  a`skeriy  soqilig`isiwlar,  basqinshiliq  urislari  qaralanip, 

turaqli tinish-tatiw turmis keshiriwge , miynetke, diyqanshiliq, sharwashiliq penen shug`illaniwg`a shaqiradi. Materialliq, 

molshiliqqa  erisiw  ushin  jawizliqqa  qarsi  gu`resiw  ja`ne  jer  ashiw,  bag`  baqsha  egiw,  suwg`ariw  qurilmalar  quriwg`a 

shaqirg`an, oni buzg`anlardi ulken gunalar dep sanag`an. 

Zardushtiylik  taliymatinda  bizin`  ushin  muqaddes  bolg`an  ruwxiy-manawiy  a`dep-ikramliliq,  ta`lim 

ta`rbiya,xuqiqiy qa`diriyatlar xa`m oy-pikirler ulken a`xmiyetke iye. 

Zardushtiyliktin`  muqaddes  kitabi  «Avesto»da  ruwxiylig`imizdin`  manawiy  a`lemimizdin`  ra`n`-ba`ra`n` 

qirlarina baylanisli pikirler ku`ta` ko`p. Insannin` ruwxiy jetikligi onin` dosliqqa sadiqlig`i, keshirimliligi,jawizliq qa`lbin 

miyrimlilik  nurina  toltira  biliwi,  jamanliqqa  jaqsiliq  penen  juwap  bere  aliwi  za`ru`r.  «Avesto»da  “o`zgelerdi  jaqsiliqqa 

jollay alg`an adamlardi jaqsi adam dewge boladi», «Tan`ri rastgo`ylerdin` na`zerin qorg`aydi», «Mag`an xa`mishe g`ayrat 

xa`m  shidam  ber,  meni  xa`mishe  g`a`plet  uyqisinan  oyat»,  «kaerde  eki  dene  birin-biri  qollap  quwatlasa,  sol  jerde  isi 

on`inan keledi». Bul dinde iyman, isenim, ilm uyreniw, pa`klik xa`m jetiklik, ka`sip-o`ner, ilim menen xadal riziq tawip 

jasaw  kerekligi  ko`rsetiledi.  Miynet  etiw  xa`m  jaqsiliqlar,  belgisi  insaniyliq,  a`sirese  xa`r  bir  adamnin`  bergen  so`zinin` 

ustinen  shig`iw,  og`an  sadiq  boliw,  qarizdi  o`z  waqtinda  to`lew,aldamaw,  qiyanet  etpew  imanliliq  belgisi  ekenligi  atap 

o`tiledi. 

Avestoda ta`lim ta`rbiya ma`selelerine de ulken kewil bo`linedi, xa`r bir adam xadal, kewli taza, paydali miynet 

penen  shug`illaniwi,  ma`naviy  xa`m  den  sawlig`i  bekkem,  sag`lam  bolip  o`siwi,  ta`rbiyalaniwi  kerekligi  aytiladi.  Sol 

da`wirlerde  balalar  r  jasqa  deyin  ata  anasi  ta`repinen,  tten    i  ge  deyin  jeke  mug`allimnin`  qadag`alawinda  xa`m 

ta`rbiyasinda boliwi, qizlar a`t jasqa deyin, ul balalar a`u jasqa shekem mektep, medreselerde ta`lim aliw kerek bolg`an. 

Bilim  beriw  o`ndiris  penen  baylanistirip,  sharwashiliq,bag`shiliq,  eginlerdi  egiw,  o`siriw  isleri  uyretilgen.  Ko`birek 

matematika,  astronomiya,  tariyx,  xuqiq  pa`nleri  oqitilg`an.  Ustazlar  tuwrali  Avestoda  barliq  bilim  xa`m  o`nerdin`  gilti 

bolg`an  yazdong`a  maqtaw,  og`an  iseniw  so`zleri  aytilg`an.  Ol  xa`mme  na`rseni  biliwshi,  do`retiwshi  sipatinda  ustazlar 

ustazi  esaplang`an.  Avestoda  bay  xuqiqiy  qa`driyatlarda  sawlelenip,  onin`  ma`nisi,ideyalari  xa`zirgi  waqitta  da    ulken 

a`xmiyetke  iye.  Bul  kitap  boyinsha  xuqiqiy  ideyalar  ush  na`rsege  suyenedi`  jaqsi  pikir,  jaqsi  ta`rtiplerdi  ornatiw 

ja`miyetlik  xa`m  adamlar  arasinda  qatnasiqlarda  so`zdin`  muqaddesligi  ayriqsha  a`xmiyetke  iye.  So`z  xaqiykattin` 

turmisliq  belgisi  sipatinda  qa`dirlenedi.  Eki  turli  jaqsi(ezgu)  so`  –xuqiqiy  minnet  sipatinda  xaqiyqattin`  belgisi  bolip 

qa`dirlenedi. Birinshisi- saltanatli ra`wishte ant ishiw(varuna) tu`rindegi so`z, bug`an baylanisli adam bul xa`reketti islew 

yamasa islemewge minnetlenedi xa`m saltanatli so`z beredi. 

Ekinshisi bul jazba tu`rdegi so`z. Bul xuqiqiy tilde shartnama yamasa pitim deyiledi. Oni Avestoda Metra degen 

at penen atap, ta`repler bir na`rse tuwrali o`z-ara kelisip so`z berisedi. So`zinde turmag`an ta`rep jazalanadi. 

Asha dep atalg`an xuqiqiy normalarda xaqiyqat, ta`rtip, xuqiqiyliq waziypasi ju`klengen. Eger xaiyqatti buzsa oni 

yubuzg`inshi dep atag`an. Yamasa an`yan- xuqiqqa saykes, mas adam, xa`m drugvat- xuqiqti buzg`an adam,- dep bo`lip 

qarag`an.  Ant  iship,  so`z  bergen  adam  sol  antin  buzsa,  orinlamasa  onin`  xaqlig`in  da`liyllew  ushin  Ordamiya  –sinaw 

da`stu`ri  qollanilg`an.  Sinaw  ot  penen  sinawda  ko`kireine  temirden  qizdirip  basiw  arqali  xa`m  suw  menen  sinawda 

---

o`tkerilgen “Avesto”da uliwma sinawdin` ee usili qollanilg`an. Misali suwg`a sungitiw, ot arasinan ju`girtiw, du`rre uriw 

x.t.b. Sonin` ushinxa`r bir adam o`z so`zine sadiq boliwi, elin satpawi, qa`liplesken ta`rtip qag`iydalardi saqlawi kerek dep 

oni  talap  etken.  B.e.d.  VII-VI  a`sirlerde  Zardushtiylik  dini  dun`ya  ko`leminde  en`  a`yyemgi  dinlerden  esaplanip,  Orta 

Aziya, A`zerbayjan,Iran,Kishi Aziya xaliqlarinin` isenim deregi esaplang`an. 

Iranshaxlar da`wirinde Iranda ra`smiy ma`mleketlik din bolip xizmet etti. Orta Aziyani araplar islamlastirg`ang`a 

shekem  Zardushtiylik  jergilikli  xaliqtin`  tiykarg`i  dini  esaplang`an.  Buni  ayirim  arxeologiyaliq,  tariyxiy  izertlewler  aniq 

da`liylleydi.    Zardushtranin`  tiykarg`i  kontseptsiyasi  bul  pu`tkil  jansizlar  pataslig`i  xaqqindag`i  taliymat,  yag`niy  jansiz 

o`li denelerdi ka`ramatli jaratilistan jerden, ottin, suwdan xa`m xawadan bo`leklew bolip esaplanadi.