Dintaniw kk



Yüklə 294,12 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/42
tarix31.12.2021
ölçüsü294,12 Kb.
#82366
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   42
Dintaniw kk (2)

2. Buddizmnin payda boliui. 


Buddizmnin`  tiykarin  saliwshi  tariyxiy  shaxs  Ilimpazlar  bizge  shekem  jetip  kelgen  

derekler  menen  buni  tastiyiqlaydi.  Buddizmnin`  tiykarin  saliwshi  xaqqinda  xabar  beriwshi 

fol`klor  xa`m  a`debiy  shig`armalar  oni  Siddxartxa,  Gautama,  Shakya  muni,  Budda,  Tadxagata, 

Djipa, Bxagavan siyaqli atlar menen ataydi. Bul atlardin` ma`nisleri to`mendegishe, Siddxartxa- 

jeke  ati,  Gautama-  uriw  ati,  Shakyamuni-  shaklar  qa`wiminen  shiqqan  danishpan,  Budda- 

nurlang`an,  Tadxagata-  sonday  qilip  sonday  ketken,  Djipa-  jen`impaz,  Bxagavan-  ta`ntana 

qiliwshi.  Bul  atamalar  ishinde  en`  belgilisi  Budda  bolip,  usi  attan  dinge  buddizm  atamasi 

berilgen. 

Xa`zirgi ku`nde Buddanin` bes biografiyasi ma`lim.  

1. Maxavostu- eramizdin` II a`sirinde jazilg`an. 

2. Lalitapvistara- eramizdin` II-III a`sirinde jazilg`an. 

3. Buddaxacharita- Budda filosoflarinin` biri Ashvagxaniy ta`repinen eramizdin` I-II a`sirinde do`retilgen. 

4. Nidanakatxa- eramizdin` I a`sirinde jazilg`an.

 

5. Abnaxish kramansutra. 



Bul  biografiyalar  arasinda  tiykarg`i  qarama  qarsiliq  Buddanin`  qaysi  jillarda 

jasag`anlig`inda. Olar eramizdan aldin`g`i  IX-III  a`sirler arasinda tu`rli mu`ddetlerdi ko`rsetedi. 

Ra`smiy  buddaliq  esapqa  bola  Budda  eramizdan  aldin`g`i    yg`e  jilda  tuwilip,  trr  jili  dun`yadan 

o`tken biraq ko`pshilik izertlewshiler eramizdan aldin`g`i tyr-rie jillarda jasag`an dep esaplaydi. 

Geyparalari ty0-ri0 jillar dep ko`rsetedi. 

Biografiyalarda  Buddanin`  xaqiyqiy    turmisi  menen  a`psanaliq  turmisi  aralasip  ketedi. 

Sidxartxa Shak qa`wiminin` patshalarinin` biri Shuddxodanin` balasi edi. Onin`  sarayi Gimalay 

taw eteginde Kapilavasti degen awilda bolg`an.  Anasi malika – Mayya. Patsha balasin xesh bir 

kemshiliksiz  ta`rbiyalap,  qon`si  patshalardin`  birinin`  qizi  Yashadxarag`a  uylendirip,  onnan 

Raxula  atli  bala  tuwiladi.  O`iyinshiliq  ko`rmey  o`sken  Sidxartxa  qartayg`an,  awiriw,  miynetli 

qa`lender  g`arrini  ko`rip,  qatti  ta`sirlenip,  insandi  qiyinshiliq  xa`m  azaptan  qutqariw  jollarin 

izlep,  e0  jasinda  saraydi  taslap,    t  qa`lenderge  qosilip  awilma-awil  gezip,  aqirayag`inda  bul 

jollarda  belgili  maqsettin`  joq  ekenligin  an`lap,  olardan  ayirilip,  tog`aylardi  gezip,  bir  terektin` 

astinda  dem  aliw  ushin  otiradi,  xaqiyqatliqti  tappag`ansha  bul  jerden  turmawg`a  wa`de  beredi. 

Bul  otiriwdin`  ro-  shi  ku`ni  qlbine  {sen  xaqiyqatliqti  taptin`}  degen  dawis  keledi.  Onin`  ko`z 

aldinda pu`tkil barliq ko`rinedi. Ol xa`mme jerde asig`isliqti, umtiliwshiliqti ko`redi. %mir shegi 

joq  uzaqliqti  go`zlep  o`tip  baratirg`an  edi.  Insan  aqili  jetpes  bir  ku`ni  –  Trishna-jasaw  umiti 

xa`mmenin` tinishin buzip, o`ltirip ja`ne qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimge qarsi gu`resiw 

kerekligin  an`ladi.  Sol  payittan  Budda-  nurlang`an  dep  ataldi.  Ol  astinda  otirg`an  terek 

nurlang`an terek dep ataldi. 

Budda  o`zinin`  birinshi  taliymatin  Varanasi  qasindag`i  Rishipatana  bag`inda  o`zinin`  bes 

qa`lender doslarina tu`sindirdi, olar Buddanin` birinshi sha`kirtleri boldi. 

Budda  o`z  sha`kirtleri  menen  ju`rip,  ta`liymatin  tarqatqan.  Budda  r0  jil  dawaminda 

Xindstannin`  tu`rldi  jerlerinde  o`z  taliymatin  tarqatip,  i0    jasinda  Kushtnagara  degen  jerde 

dun`yadan  o`tken.  Onin`  denesi  xind  da`stu`ri  boyinsha  ku`ydirilip,  ku`li  i    budda  ja`miyetine 

bo`lip berilip, xa`r bir ja`miyet oni ko`mgen jerine ibadatxana qurg`an. 

Buddanin` o`miri xaqqinda tu`rli a`psanalar payda bolip, bular boyinsha Budda ko`p jillar 

dawaminda ko`p tu`rli adamlar xaywanlar tu`rinde tuwilg`an` ir ma`rte ruxaniy, ti ma`rte patsha,  

g`r ma`rte dindar,  a`e  ma`rte sawdager, a`ima`rte maymil, a`g`  ma`rte tawiq, i ma`rte g`az,  y 



ma`rte  pil,  sonday-aq  baliq,  qurbaxa,  tishqan,  qoyan  tu`rlerinde  tuwilg`an.  Barlig`i  bolip    tt0 

ma`rte tuwilg`an. Ol qay jerde, qay tu`rde tuwiliwin o`zi belgilegen. 

Son`g`i ma`rte qudaylar insaniyatti tuwri jolg`a baslawi ushin insan ko`rinisinde do`retken. 

Bul  a`psanalardin`  geyparalari  boyinsha  jer  ju`zinde  Gautamag`a  shekem    y  budda  o`tken. 

Sonliqtan  buddizmnin`  muqaddes  jerlerinde    u  ibadatxana  salinip,    u  terek  egiledi.  A`psanalar 

boyinsha  g`r budda a`wladi o`tken dese, geyparalari min`lap buddalar o`tken deydi. 




            3. Buddizm taliymati xem onin tarkaliui. 

Buddizm  a`yyemgi  Xind  diniy  filosofiyaliq  taliymati  negizinde  ju`zege  kelgen, 

a`meliyattan xa`m teoriyadan ibarat diniy sistema. Onin` tiykari-  {%mir- bul azap, aqiret} degen 

ideya. Budda nizamlari boyinsha adam o`zine maslang`an bolip, o`zinen tuwiladi, o`zin-o`zi joq 

etedi,  yaki  qutqaradi.  Bul  na`rse    Buddanin`  bodxi  bay  tereginin`  astinda  ashqan  {ulli  to`rt} 

shinliqta bayan etiledi. Ulli shinliqlardin` birinshisi` bul dun`yadag`i tiri jasawshiliq azap aqiret, 

ja`birleniw,  japakeshlik  bolip  tabiladi,  tuwiliw-azaplaniw,  keselleniw-azaplaniw,  muxabbat-

azaplaniw, o`liw-azaplaniw x.t.b. 

-

 

ekinshisi` sol azap aqiretlerdin` sebebi adamnin` o`zinde jaylasqan. Bul sebeplerge adamg`a ta`n bolg`an 



o`mirden la`zzet aliwg`a, baxitli bolip jasawg`a umtiliwshiliq, bayliqqa, a`melge qizig`iwshiliq x.t.b. 

-

 



Ushinshisi`  Azap  aqiretlerden  qutiliwdin`  jollari  xaqqinda.  Bular  adamnin`  o`z  tilekleri  menen 

na`psilerin  tiyiwi,  quwanishqa,  baxitqa,  muxabbatqa,  a`melparazliqqa,  umtiliwshiliq  qa`siyetleri  menen  sezimlerin 

waz keshiw. 

-

 



To`rtinshisi`  -  azap  aqiretlerden  qutiliw  ushin  to`mendegi  na`rselerge  a`mel  qiliw  kerek.  Bul  joldan 

barg`an adam Budda jolin tutadi. 

-

 

Buddizm taliymati tiykarinan u`sh bo`limnen ibarat.  



I.

 

Meditatsiya. 



II.

 

A`dep ikramliliq. 



III.

 

Danaliq. 



IV.

 

Meditatsiya` 



a`. Duris tu`siniw. 

g`. Duris niyet qiliw. 

e. %zin duris tutiw. 

r. Duris an`law 

t. Duris xa`reket qiliw. 

y. Duris qatnasiqta boliw. 

u. Duris pikir ju`rgiziw. 

i.

 



Duris  so`ylew. 

I.

 



A`dep ikramliliq normalari - Budda “Pancha Shila” na`sixati. 

a`. Adam o`ltiriwden saqlaniw. 

g`. Urliqtan saqlaniw. 

e. Nekege biyopaliq islemew. 

r. %tirik so`ylemew. 

t. Ma`siretug`in ishimliklerdi ishpew. 

y. Tu`sten keyin awqatlaniwdan saqlaniw. 

u. Oyin ku`lkiden saqlaniw. 

i.

 

Bezeniw, boyaniwdan saqlaniw. 



I.

 

Danishpanliq- bul buddizmnin` tiykarg`i maqseti bolip, zatlar tabiyatin duris tu`siniw. 



Tu`rli mayda toparlardi esaplag`anda budddizmde eki ag`im bar` 

a`. Xinayana (kishi digirshik). 

g`. Maxayana (ulken digirshik). 

Buddizmnin`  tarqaliwinda  Sangxa-budda  ja`miyetlerinin`  roli  ulken.  Olar  jildin`  xawasi  jaqsi  bolg`an  o  ayda 

qalama qala, awilma-awil ju`rip, budda ta`liymatin tarqatqan. 

Eramizdan  aldin`g`i  g`ue-g`eg`  jillari  xukmranliq  etken  imperator  Ashoka  da`wirinde  buddizmnin`  taraliwina 

ulken  mu`mkinshilik  buddizmnin`  taraliwina  ulken  mu`mkinshilikler  jaratilip  berilgen.  Budda  ja`miyetleri  xa`r  qanday 

basqa  din,  ma`deniyat  yaki  urp  a`detler  qorshawinda,  aralasmiwinda  bir  neshe  ju`z  jillar  o`zlerin  saqlap,  reti  kelgende 

olarg`a o`z ta`sirlerin ko`rsetken. 

Buddizm  eramizdan  aldin`g`i  bir  min`  jilliqtin`  aqirinda  Orta  Aziya  xa`m  Aldin`g`i  Aziyani  o`zishine  alg`an 

O`ushan imperiyasina kirip keldi. Uratepa, Dalvarzintepa, O`uva, Zartepa, O`arawiltepa, Ayritam esteliklerinde tabilg`an 

budda  musinleri  O`ushan  imperiyasinda  buddizmge  ulken  a`xmiyet  berilgeninen  da`lalat  beredi.  Buddizm  I  a`sirde 

O`itayg`a, IV a`sirde Koreyag`a, VI a`sirde Yaponiyag`a, VII a`sirde Tibetke, XIII- XVI a`sirlerde Mongoliyag`a,  XVII-

XVIII a`sirlerde Buryatiya xa`m Tuvag`a, XIX-XX a`sirlerde Amerika xa`m Evropag`a kirip baradi. O`itay dereklerinde 

xabar beriwinshe O`itay territoriyasminda buddizm taraliwinda bizin` ulkemizden shiqqan budda alimlarinin` ulesi ulken 

eken. O`itayda Samarqand, Buxavra, Shashli Budda alimlarinin` maxbaralari muqaddes orin esaplanadi. 

Buddizmnin` basqa jer juzilik dinlerden o`zgesheligi ka`ramatli bir quday ideyasi joq. Buddizm taliymatinda xesh 

qashan  basqa  qudaylarg`a  siyiniw  qadag`an  etilmegen.  Biraq  olarg`a  ibadat  etiw,  insang`a  waqtinsha  ta`selle  beriwi 




mumkin, biraq Nirvana (o`shiw degen ma`nide) jag`dayina alip barmaydi, tek g`ana Budda nirvanag`a alip barip, insandi 

qiyinshiliqtan qutqaradi dep tu`sindiredi. 

Buddizm  taliymati  bir  qatar  toplamlarda  bayan  etilgen.  Olardin`  en`  tiykarg`isi-  Tripitaka  (yamasa  Tipitaka)  – 

ush  sawat  ma`nisin  an`latadi.  Xa`zirgi  da`wirde  Shri  Lankada  saqlang`an.  Ol  eramizxdin`  baslarinda  qa`liplesip, 

buddizmnin`  xaqiyqiy  ma`nisi  esaplang`an  sutra  tekstleri,  a`dep  ikramliliq  tekstleri,  buddizmnin`  filosofiyaliq  xa`m 

psixologiyaliq  mashqalalarina  arnalg`an  tekstlerden  ibarat.  Keyin  ala  sankrit,  qitay,  tibet,  kxmer  xa`m  yapon  tillerinde 

buddizmge  tiyisli  a`debiyatlar  ken`  tarqalg`an,  biraq  olardin`  tariyxiy  a`xmiyeti  kemlew  bolip,  Budda  o`mirine  tiyisli 

rawayatlar Tripitakada ja`mlengen. 




Yüklə 294,12 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə