Dintaniw kk

         Din  taniw  -  Bul  pa`n  ja`miyet  progressi  protsessinde  din  menen  baylanisli  bolg`an  barliq 

sotsialliq xa`diselerdi ideologiya, urp a`det xa`m meresimler, meshit xa`m diniy sho`lkemlerdin` 

talap xa`m ta`rtiplerin uyreniw, analiz qiliwdi ko`zde tutadi. 

 

A`yyemgi  din  formalarinan  baslap,  uriwliq  qa`wimlik,  milliy  dinlerge  shekem  olarda 

dun`ya  dinlerinin`  payda  boliwi  xa`m  rawajlaniwdin`  sotsialliq,  gnoseologiyaliq  (teoriyaliq 

biliw)  xa`m  psixologiyaliq  tamirlari  bar.  Mine  usilardi  xa`r  ta`repleme  tariyxiy  da`liller 

tiykarinda ilimiy analiz qiliw kurstin` waziypasi. 

Ja`miyet qa`liplesiwinin` da`slepki da`wirlerinde payda bolg`an din xaliqlar turmisi menen 

baylanisli  rawajlang`an,  a`sete-aqirin  diniy  duzimdi  payda  etken.  Na`tiyjede  belgili  ja`miyetlik 

siyasiy  xa`m  ma`deniy  a`dep  ikramliq  waziypasin  bejeriwdi  o`z  ustine  alg`an.  Bunday 

funktsiyalar ja`miyet progressinin` joqari basqishlarinda a`sirese ko`zge taslanadi. 

Bul  orinda  dinnin`  a`sirese  islamnin  Orayliq  Aziya  xaliqlari  turmisinda  tutqan  orni, 

waziypasi, ilim xa`m ma`deniyat penen o`z-ara ta`siri xaqqinda pikir juritiw  orinli.  

Birinshiden. Xa`r qanday din o`z qa`wenderleri ushin toltiriwshi, kompensatorliq wziypani 

bejeredi.  

Ekinshiden,  dinler  o`z  taliymat  duzimin  payda  etip,  ogan  siyiniwshi  shaxs  xem  jama`a`ti 

usi ta`liymat do`gereginde saqlawg`a xa`reket qiladi. Buni dinnin` birlestiriwshilik (integrativlik) 

funktsiyasi delinedi. 

---

Ushinshiden,  din  dinlar  turmisin  ta`rtipke  saliw,  kontrollaw(regulyativlik)  funktsiyasin 

orinlaydi.  Xa`r  qanday  dinlerdin`  belgili  urp  a`det,  meresim  xa`m  bayramlari  bolip,  olardi  o`z 

waqtinda, diniy ta`lim xa`m talap tiykarinda orinlawi sha`rt qilip qoyiladi. 

To`rtinshiden,  din  dindarlardin`  birligin,  ja`miyet  xa`m  shaxstin`  o`z-ara  baylanisin 

ta`miyinlewshi o`zgeshe baylanis qiliwshi waziypag`a iye. 

Bulardan  basqa  din  waziypasinin`  filosofiyaliq,  teoriyaliq  ta`repleri  bolip,  insannin` 

jasawdan  maqseti,  o`mirdin`  mazmuni,  dun`ya  xaqqindag`i  ma`selelerge  o`z  qatnasin 

bildiriwden ibarat. 

Erkin pikirlilikke say da`slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mu`tazililiylar, bir 

ulkede  jasag`an,  do`retiwishilik  qilg`an  ulli  oyshillar  Farabiy.  Beruniy.  Ibn  Sino,  Umar 

Xayyamnin`  ja`miyetlik  filosofiyaliq  qaraslarinda  ko`ringen.  Jaqin  xa`m  Orta  Shig`is  xaliqlari 

tariyxinda  erkin  pikirlilik  ideyalari  Zardusht  taliymati,  Mazdak  ja`miyetlik  siyasiy  xizmeti 

ta`sirinde  bolg`an.  Filosofiyaliq  basqa  bo`limleri  siyaqli  «Din  taniw  tiykarlari»  dun`ya  qaras 

penen  baylanisli  ma`selelerdi  aship  beriwge  bag`darlang`an.  Bul  pa`n  ta`biyiy  ilimiy, 

insanshunoslik  xa`m  sotsialliq  pa`nler  menen  o`z-ara  baylanista  rawajlanadi.  Onin`  etika, 

estetika, tarix, etnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilik x.t.b. tariyxiy ilimler menen 

baylanisli. 

Din taniw tiykarlari predmetin oqitiw protsessinin` ta`rbiyaliq a`xmiyeti bolip, jaslarg`a din 

xa`m  erkinpikirlilik  xaqqinda  ilimiy  bilimler  beriw  arqali  dinin`  sotsialliq  o`zgesheligi,  ol 

tariyxiy  xa`diyse  ekenligin  tusindiriw  menen  ja`miyettin`  rawajlaniwnin`  zamanago`yleniwine 

alip keledi. 

Diniy sana sotsialliq sana formalarinin` biri ekenligi joqarida aytilg`aninday dinnin` payda 

boliwi  xa`m  rawajlaniwin  uyrengende  og`an  tariyxiyliq  printsipi  tiykarinda  qatnas  jasaw 

a`xmiyetke iye. 

Din tariyxinda dinshunoslar dinnin` payda boliwin tu`rlishe ko`rsetip kelgen. Onin` payda 

boliw  sebepleri  a`yyemgi  dun`ya  dinshunoslarin  qiziqtirg`an,  og`an  juwap  tabiwg`a  uring`an. 

A`yyemgi  O`itay.  Xindstan,  A`yyemgi  Grek  filosoflari  barliq  xaqqinda  pikir  juritkende  din, 

oinn` kelip shig`iwi xa`m o`zgesheligi xqqinda ayrim ideyalarg`a alg`a qoyg`an. 

Antik  dun`ya  filosofiyasinda  bul  mashqalani  sheshiwde  dinshunoslar  eki  gruppag`a 

bo`lingen. Eger materialistler qudaydin` barlig`ina isenim qilsa, idealistler buni ideal (rux) ku`shi 

dep bilgen. 

---

2. Predmet waziypasi xa`m maqseti. 

Dinnin`  payda  boliw  sebeplerin  uyreniwdin`  ilimiy  tiykarlari  dun`yaliq  din  taniwda 

to`mendegishe  bayan  etiledi.  a`.  Diniy  tu`sinikler,  ta`liymat  xa`m  ko`z  qaraslar    payda  boliwin 

ko`rsetiwde  insaniyat  progressinin`  sharayatlarin  esapqa  aliwza`ru`r.  g`.  Bar  sotsialliq 

ekonomikaliq  progress  da`rejesin,  og`an  say  formada  sotsilliq  siyasiy  qatnaslrg`a  tiykarlang`an 

xalda insaniyattin` ruxiy kamalatin, olardin` sirtqi dun`ya  tuwrali ko`z qaraslari xa`m bilimleri 

da`redesin  biliw  kerek.  e.  Ta`biyat  sirlari  aldinda  a`yyemgi  adam  xa`lsizligi  aqibetinde  natuwri 

qaraslar,  ta`biyattan  tis  xa`diseler  xaqqinda  tiykarsiz  ko`z  qaraslardin`  tuwiliwina  alip 

kelgenligin  esapq  aliw  lazim.  r.  Miynettin`  bo`liniwi  payda  bolip,  zalimliq  xa`m  eziwshilik, 

bayliq  xa`m  jarliliq  juzege  kediwi  menen  din  xukimran  klass  qorg`ytug`in  ruxiy  quralg`a 

aylang`anin  na`zerde  tutiw  kerek.    t.  Ta`biyat  izertlew  ilimi,  da`lillerdi  ta`biyat  xa`m  ja`miyet 

sirlarin tusiniwde paydalaniw lazim. 

Dinnin`  payda  boliwin  xa`m  rawajlaniwin  ilimiy  tiykarlap  uyreniw  ja`ne  a)ob`ektivlik, 

b)konkret-tariyxiy  sharayatlardi  esapqa  aliw,  v)ilimiylik,  g)  klassliq,  d)  uliwmainsaniyliq 

qa`diriyatlar  menen  baylanisli,  e)  dinnin`  payda  boliwinin`  gnoseologiyaliq,  sotsialliq, 

ekonomikaliq, psixologiyaliq sebeplerin esapqa aliw lazim. 

Xa`zirgi  zaman  talabi  dindi  uyreniwde  ilimnin`  tariyx,  filosofiya,  ja`miyetshunoslik 

,psixologiya  tarawlarindag`i  materiallardan  xa`r  ta`repleme  paydalaniwdi,  onin`  tup  ma`nisin 

tuwri tu`siniw, ja`miyetlik turmista dinnin` ornin ilimiy anliz etiwdi talap etedi. 

Din  ja`miyetlik  birlik  yamasa  gruppa  ideologiyasi  xa`m  psixologiyasinin`  sostav  bo`legi, 

bayram,  urp  a`det  xa`m  da`stu`rlerdin`  deregi  bolip,  ja`miyet  xa`m  gruppalardin`    pikirin 

qa`liplestirip,  jeke  adam  xa`m  ja`miyetlik  gruppalardin`  da`stu`rin,  qa`diriyatlar  bag`darlarin 

motivlerin  belgileydi.  Sonin`  menen  birge  dinnin`  payda  boliwi.  Evolyutsiyasi,  belgili 

ja`miyettegi    sha`rt  sharayatti,  onin`  da`slepki  formalarin  (siyqirliq,  totemizm,  fetishizm, 

animizm)  uyreniw,  ja`miyetlik  –ekonomikaliq  formatsiyalarda  dinnin`  payda  boliwi 

sharayatlardi uyreniw kerek. 

O`zbekstanda  dinnin`  evolyutsiyasi  xa`m  saqlaniw  sebeplerin  studentler  biliwi  ulken 

a`xmiyetke iye. 

Dinge  iseniwshilerdin`  sanasinda  xa`m  psixologiyasinda  dinnin`  ta`sirinin`  saqlanip 

qaliwin  aniqlawda  traditsiyaliq  jollar  menen  qatnas  jasaw  eskirdi.  Bul  sebeplerdi  endi  diniy 

adamlardi  xizmetine,  tariyxiy  inertsiya  kushine,  dinge  qarsi  ta`rbiyalaw  isindegi  kemshiliklerge 

baylanistirmaw  kerek.  Dinge  iseniwdi  quramali  psixologiyaliq,  ja`miyetlik  psixologiyaliq 

xa`diyse  sipatinda  ilimiy  analiz  etiw,  dinnin`  ja`miyetlik  psixologiyaliq  dereklerin,  dinge 

iseniwshilerdin` diniy psixologiyaliq o`zgesheliklerin teren`irek uyreniwimizdi talap etedi.