55
Uruzun (Oroyz) baĢçılığı ilə alban boylarının birləĢmiĢ qüvvələri iĢtirak
edirdi. Plutarx və Dion Kassi isə bu döyüĢdə yalnız alban boylarının
Kürü keçib Pompeyə hücum etdiyini və məğlub olub geri qayıtdığını ya-
zırlar.
ArtaĢatdan Qoqar bölgəsindəki Axıskaya yaxın Kür çayına qədər
Pompeyin ƏĢtərək, Ağbaba, ġörəyel (Siraq-el),
Pəmbək bölgələrindən
keçdiyi yolu Pevtinqer xəritəsi üzrə izləyən Y. A. Manandyan xəritədə bu
yol üzərindəki məntəqələri müasir adları ilə müqayisədə belə verir:
126
Stranguriya - AĢtarak,
Apulum - Abul dağı,
Condeso - Kondaxsaz,
Ganlita - Qanlıca,
Paqas - Toporavan gölü,
Caspiae - Xospiya (Kaspi),
Ad Metcurium - Asqura yaxınlığında keçid
Bu
adlar üzərində geniĢ dayanmağa imkan olmasa da, bəziləri haq-
qında bir-iki söz deməyə ehtiyac vardır. Belə ki, AĢtarak/ƏĢtərək adının
o çağlarda *as-tarañur forması və bunun yabançı tələffüzdə (a)strangur
deyimi ilə rum xəritəsinə Strangur(iya) Ģəklində düĢməsi mümkündür.
Belə düĢünmək olar ki, bu toponim Urartu çağında yaranmıĢdır, çünki
urartular
AĢtarak
bölgəsinə düĢmən az/as boyunun ölkəsi kimi girdiklərini
qeyd etmiĢlər. Toponimin ikinci hissəsi qədim turk dilində «dağıtmaq»
anlamlı tara- feili ilə iĢəndiyi üçün bütöv toponim «as dağılan» yer məna-
sını verir.
127
AĢtarakdan sonra Kasax çayının yuxarı axarının solunda verilən Kon-
deso məntəqəsi buradakı türk toponimi Kondaxsaz ilə eyniləĢdirilmiĢdir.
Bu da mümkün haldır, lakin bu yerlərin toponimikasını dərindən tədqiq
edən Aslan Bayramov Qundaqsaz kəndini Kasax çayının solunda deyil,
sağında Ələyəz rayonu ərazisində verir.
128
Xəritədəki məntəqə Qundaqsaz
adına bənzəsə də, türk ellərində daha yayğın Gündüz toponimini xatırladır.
1590-cı il sənədində qeyd olunan yaxın bölgədəki Qundaq yaylası
da
Qondas
ilə
müqayisə
oluna bilər.
129
Bu
baxımdan,
Y. A. Manandyanın
müqayisəsi o
qədər də inandırıcı deyil. Alimin xəritədəki Qanlita məntə-
qəsinin
indiki
Qanlıca
olduğunu
deməsi isə
Ģübhəsiz bir
gerçəklikdir,
çünki
bu adı
rumlar
yalnız
qanlita
formasında
tələffüz edib, elə də yaza bilərdi-
lər, ayrı variant mümkün deyil. Kümrünün yaxınlığında olan Qanlıca
126
Манандян, 1939, 75.
127
Müqayisə et: anuñ süsin taradı «onun qoĢununu dağıtdı» (ДТС, 536).
128
Байрамов, 1996, 166.
129
EAMTĠL, 221.
56
Pompeyin həm Ġber, həm də Alban ölkəsinə getdiyi yolun üzərindədir.
Paqas məntəqəsinə yaxın 1903-cü il xəritəsində Taparavan gölü və Poqi
kəndi
vardır.
Pevtinqer xəritəsindəki Apulum dağadı orada türkcə olan
iki Böyük və Kiçik Abul dağının adını əks etdirir.
Y.
A.
Manandyanın ver-
diyi Kaspi, Metkuri məntəqə adları da türkmənĢəlidir. Asqur yaxınlığında
Kür üzərindən keçid yerinin xəritədə «Kür qırağı» anlamını verən Ad
Metkurium adlanması təbiidir,
çünki iber boyları (gürcülər) türk hidronimi
olan Kür çayına Mtkvari (mt-kuari) deyir və rumlar bu deyimi xəritədə
vermiĢlər.
Qədim Azərbaycanın türk sakinlərinin adı olan «kaspi» etnonimi
ayrı-ayrı
bölgələrə
yayılan bu protoazər
boylarının azər/xəzər
adının
baĢqa
bir türk dialektində formalaĢmıĢ variantıdır.
130
Qədim Azərbaycanda kas-
pi boylarının əsas yayılma sahəsi Xəzər yaxaları olsa da, onların Kürün
yuxarı axarlarında bir neçə bölgədə görünməsi də təbiidir. Ġber üzərinə
yürüĢündə Pompey iki ayrı-ayrı Kaspi məntəqəsindən keçməli olur.
131
Pompeyin yolunda birinci Kaspi haqqında Dion Kassinin məluma-
tından fövqəladə uğurla bəhrələnən Y. A. Manandyan mətndəki ’Ασπί
adını yeni Xospi (Kaspi) toponimi ilə eyni saymıĢ, əvvəlki tədqiqatçılar-
dan fərqli olaraq, Dion Kassinin dediyi kimi, rum legionunun hər iki qıĢı
məhz Kür qırağı olan bu bölgədə qıĢladığını düzgün müəyyənləĢdirə bil-
miĢdir.
132
Yalnız Dionun mətnində adın yanlıĢ yazıldığını güman edən
alim
onun Kaspi
Ģəklində
yazılmalı olduğunu qeyd etmiĢdir ki, buna lü-
zum yox
idi, çünki qədim yunan yazısında apostroflu həmin ad elə Haspi~
Xaspi Ģəklində oxunur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, protoazər dialektlə-
rində
azər / xəzər
deyimi fərqləndiyi kimi, kaspi etnoniminin də aspi
/
haspi
/
xaspi variantları vardır.
Beləliklə, Pompey ArtaĢatdan çıxıb, qədim türk hidronimi kimi o
çağın xəritələrinə düĢən Kasax çayının qırağındakı qədim as boyunun
130
Azər xalqı, 17.
131
Kaspi boyndan bəzi uruqların Avropaya gedib çıxmasını da görmək olur. Ölkəsin-
dən sürgün edilən Ovidiy yazdığı əsərində yerlilərdən eĢitdiyi bir rəvayəti təkrar edərək
deyir ki, keçmiĢdə Dunay çayının deltasında kaspi boyundan olan Egis möhkəm bir qala
tikdirmiĢ və ona öz adını vermiĢdir (Подосинов, 1985, 122).
132
«Ġndiyə qədər tarixi-coğrafi tədqiqatlarda izah edilməyən bu formanın Pevtinqer
xəritəsində Caspiae ilə müqayisəsi Pompeyin legionla 66/65 və 65/64-cü illərin qıĢını
Qoqaren vilayətinin Kürqırağı bölgəsində qıĢladığını kifayət qədər aydın təyin edir»
(Манандян, 1939, 74).
Dostları ilə paylaş: |