57
saldığı AĢtarak yurduna gəlir və buradan, əvvəllər deyildiyi kimi, çayın
solu ilə yox, Ələyəz dağının ətəyindəki ovalıqla, yəni sağ sahil boyunca
quzeyə - Qanlıcaya doğru irəliləyir. Qanlıcadan sonra Arpaçay boyunca
yuxarı qalxıb
Göyər
(Gögər)
mahalının Kaspi bölgəsinə girir.
QıĢı burada
keçirir, albanlarla ilk dekabr savaĢı da burada olur.
133
Pompeyin yazbaĢı kompaniyası, iberlərlə savaĢı və Potiyə qədər
getməsi mövzumuz
üçün
elə
bir əhəmiyət daĢımır
,
sadəcə, bu yola qısa
bir
diqqət yetirmək kifayətdir.
Onun Borçalı
-
Poti marĢrutu
Göyər
ma-
halının Axısqa bölgəsindən baĢlanır. Kürün sol yaxasına keçən
Pompey
Asqura - Barjom yolu ilə çayboyu
irəli
gedir,
sonra Kürün sağ sahilinə
keçib, Strabonun Araq formasında verdiyi Araqvi çayının Kürə qovuĢ-
duğu bölgədə rum xəritəsinin göstərdiyi Qarmozika bölgəsində Ġber çarı
Artokun ordusunu məğlub edib, Potiyə doğru geri qayıdır. Kürün Lexura
çayını qəbul etdiyi və hər iki yaxası Kaspi adlanan bölgədə indiki Kaspi
Ģəhərindən və Surami aĢırımından keçib,
Rion çayı boyunca Qara-dənizə
enir. Rum
savaĢ
donanması
ilə onu Poti
limanında
gözləyən
Serviliyanı
Bospora göndərib, özü legionu ilə
Azərbaycana qayıdır. Dion
Kassinin
verdiyi
məlumata
görə
o,
Kürboyu
qısa yolla deyil,
Ərmən tərəfdən dolayı
yolla Alban ölkəsinə keçir.
Pompey Potidən Ərmənə daha qısa Ġmeret yolu ilə geri dönür, xəri-
tədə Ad fontem felikem dayanacağı kimi verilən məntəqəni və Zekar aĢırı-
mını keçir. Yolda vuruĢduğu yerli boylar legionun üç koqortunu məhv
edir.
134
Ad Metcurium məntəqəsində Kür çayını keçib, legionun qıĢladığı
Kaspi bölgəsindən Qanlıcaya gəlir.
Buradan Alban ölkəsinə ən qısa yol Qanlıca
-
Dilican
-
Qazax yolu-
dur ki, bu da Hamamlı, Qarakilisə dərəsi, Dilican dərəsi və Aqstafaçay
yaxası ilə keçir. Bu yolla gəlib Qazax bölgəsinə çatan Pompeyin sonrakı
marĢrutu
elmi
ədəbiyatda
yanlıĢ Ģərh olunmuĢdur. K.V. Trever kimi, vaxtilə
akad. Y. A. Manandyan da yazırdı ki, rum qoĢunu Aqstafa yaxınlığında
Kürü keçib Qarayazı bozqırına girmiĢ, oradan Ġori, sonra Alazan çaylarını
133
Qanlıcadan Kaspiyə getmək üçün Pompey dolayı yolla Paqasa deyil,
birbaĢa
Abul
da-
ğının
ətəyinə, oradan azacıq batıya, Axalkalak tərəfə dönüb Kaspi bölgəsinə girə bilərdi.
Bunun
üçün
Qanlıca, Oxçoğlu, Güllübulaq, Qaraçanta, Amasiya, DaĢkörpü yolu ilə gedib,
Arpa-göldən doğuda
qalan
Düzkənd,
Təpəköy,
Balıqlı,
Öysüz kəndlərinin yerləĢdiyi
bölgəni keçməli idi.
134
Ġmeret yolu üstündə verilən Ermi yeradı çox maraqlıdır, çünki subar türklərinin bir
soyu olan ermi boyu daha qədim qaynaqlarda Dəclənin yuxarı axarında göstərilir. Ġme-
ret yolunda yerli boylarla Pompeyin savaĢını Strabon təsvir etmiĢdir (XII.3.18).
58
keçib ġəki-Zakatala arasındakı bölgədə albanlarla savaĢmıĢ, onları əzən-
dən sonra buradan geri, Armeniyaya qayıtmıĢdır.
135
Əlbəttə,
alimin güya
Dion, Plutarx və Strabonun «dolayı» məlumatları əsasında çıxardığı nəti-
cəyə görə verdiyi Ģərh tarixi gerçəkliyi əks etdirmir.
136
Əvvəla, Kürdən sonra Pompeyin keçdiyi çayların adını yalnız Dion
Kassi (Kambiz, Abas) və Plutarx (Abant) qeyd etmiĢlər. Kambis hidroni-
mi hələ Mommzen və Reynak tərəfindən yanlıĢ olaraq, Alazan (Qanıx)
çayı
ilə
eyniləĢdirilmiĢ,
Y.
A.
Manandyan
da bunu təkrar
etmiĢdir.
Halbuki,
Strabon Qanıx çayını indi iĢləndiyi ̉Αλαζόνιος(Alazan) adıyla verdiyi
üçün bu ad iki əsr ondan sonra yaĢayan Dion Kassi və Plutarxa da yaxĢı
məlum idi, ona görə də, Qabırrı-Qanıx (Ġori-Alazan) çaylarını Kambis,
Abas/Abant adları ilə qarıĢıq sala bilməzdilər.
T.
Chapot isə döyüĢ yerini Samur çayı yanında verir ki, bununla
da
razılaĢmaq olmaz, çünki Pompey orada vuruĢmaq üçün ya Qafqaz dağla-
rını aĢmalı, ya ġamaxı-Xızı, ya da Xəzərboyu yolla getməli idi.
137
Halbuki,
mənbələr qeyd edir ki, Pompey dağdakı düĢərgəsində oturan Alban çarı
Uruzla deyil, onun qardaĢı Kosislə dağətəyi bölgədə vuruĢur. Xəzərin üç
günlük məsafəsində
ilan-çayanlı bölgə
Samur qırağı ola bilməz.
Pompeyin
Mitridatı təqib etmək əvəzinə,
Potidən geri dönüb
Alban ölkəsinə yürüĢ
etməsini Plutarx belə verir:
«
Bosporda, Meotid yaxalarında yaĢayan boyların ərazisində gizlən-
məsi Mitridatı
təqib
etməyə böyük çətinlik yaratmıĢdı.
Bundan əlavə,
Pom-
pey albanların yeni dirəniĢi haqda məlumat almıĢdı. ƏsəbləĢmiĢ Pompey
qəzəblə onlara doğru geri döndü; öncə Kürü, qoĢunu təhlükə qarĢısında
qoyaraq, çətinliklə keçdi, çünki barbarlar çay keçidinə uzun payalar sancıb,
maneə qurmuĢdular. Onu qarĢıda susuz yerlərdən keçən yorucu yol gözlə-
diyindən əmr etdi ki, on min tuluq su ehtiyatı götürülsün
».
138
135
Манандян, 1939, 78-80; Тревер, 1959, 93-98.
136
Sonrakı tədqiqatçıları Kaxetiyanın keçmiĢ Kambiçe adı çaĢdırmıĢdır, onlar Kambis
çayının bu bölgədə olacağını düĢünmüĢlər. Lakin yuxarıda Kaspi adında gördüyümüz
kimi, eyni etnotoponimin müxtəlif bölgədə olması təbiidir. Plini və Ptolemeyin Albanus,
̉Αλβάνα Ģəklində verdiyi hidronim Sumqayıt-çay ola bilər, bu halda Pompeyin döyüĢ yeri
kimi
Dion
Kassi
və
Plutarxın göstərdiyi ̉΄Αβας , ̉΄Αβαντος hidronimi buna uyğun gəlir.
137
Chapot, 367.
138
Плутарх, II, 1963, 359 (Помпей, XXXV).
Dostları ilə paylaş: |