66
qut
sözü durur; regiona gələn irandilli
boylar onu alıb
Xoda Ģəklinə salmıĢ
və bu bumeranq teonim yenidən azər dilinə Xuda formasında qayıtmıĢdır.
Görünür
,
m.ö. II-I minildə
as-german və ya saqa-german əlaqələri çağında
bu iyəadı
german boylarının
dilinə Qod,
Qut teonimi kimi
keçmiĢdir
,
lakin
daha qədim çağlarda
Ön
Asiya izoqlosu qut hat dilində iĢlənmiĢ
,
bura gə-
lən
hetlərin
ritual məzmunlu yazısında «ruh»
mənalı hat sözü kimi qeyd
olunmuĢdur. Qədim dillər üzrə tanınmıĢ alim Vyaç.Vs. Ġvanov həmin het
qaynağındakı kut sözünü türk-hat paraleli kimi qeyd etsə də, bu dillər ara-
sındakı əlaqəni Ģərh etməkdə məlum çətinliklə qarĢılaĢmıĢdır, çünki Altay
nəzəriyəsinə görə, 4-5 minil zaman və bir-birindən uzaq (Anadolu-Altay)
böyük məkan fərqi fantastik görünür. Lakin zaman-məkan ölçülərinə sığ-
mayan bu fakt izah olunmalı idi. Ona görə də, alim Anadoludan «ruh»
anlamlı kut sözünü Altaya aparan etnosun türk deyil, hər hansı bir «ölü
dil» (?) olduğunu yazmaqla vəziyətdən çıxmağa cəhd etmiĢdir.
6
Halbuki,
Urmu teoriyası baxımından bu fakt çox doğaldır.
Hat dilində kut «ruh»
,
li-kut
,
li-kuddu «onun ruhu
,
onun canı» deyim-
lərində təkrar olunan bu söz bəzi sami dillərinə də keçmiĢdir. Uqaritdə
tapılan samicə bir yazıda `Anat tanrının ləqəbi «qutsal» anlamlı KudĢu
sözü ilə bildirilmiĢdir. Bibliyada «və heç bir yabançı qutsal paydan ye-
məyəcək» deyimi qədim yəhudi dilində «qutsal aĢ, qutsal pay» anlamlı qō-
deĢ sözü ilə verilmiĢdir. Elam-kassi Gidar tanrıadı kökündə qud/gid sözü
görünür, lakin bu qədim türk gedar boyadında olan «möhkəm»,
«qüvvət-
li» anlamı olan ked/ged sözü ilə əlaqəli ola bilər, kassi Xudxa tanrıadı isə
qud sözünü əks etdirir.
7
Bölgəsəl sözlərin xarakterik cəhətlərindən biri də budur ki, bəzi kul-
tur terminləri bir dildən baĢqa dilə keçib bu dildə yeni məna çaları qazanır,
bu dilin səslərinə uyğun olaraq fonetik cildini dəyiĢir və müəyyən dövrdən
sonra
yenidən
əvvəlki dilə
yeni görkəmdə qayıdır.
Belə bumeranq sözlər
azər
dilində istənilən qədər vardır. Məsələn
,
vaxtilə türk dillərindən baĢqa
dillərə,
özəlliklə sami,
slavyan və iran dillərinə
və
bu dillər vasitəsilə Av-
ropa dillərinə keçən köĢk, yoğurt, ardel, bitik, azıq, yarlıq, tamqa, tavar
,
kömrük, dilmanc kimi minlərlə sözlərdən bəziləri yenidən azər dilinə ki-
osk, artel, kitab, azuqə sözləri kimi baĢqa görkəmdə qayıtmıĢdır.
6
ДА, 44).
7
ИДВ,1988, 265; Bibliya. Levit, 22.10; ХПИДВ, 1980, I, 254; Qud teonimi haqqında
Cəlal Bəydili gərəkli məqalə yazmıĢdır (Мяммядов, 1988).
67
Bölgəsəl sözləri seçərkən sistem təĢkil etməyən təsadüfi tək-tük
sözlərdən yayınmaq lazım gəlir. Bir neçə qarĢılığı olmayan belə sözləri
imkan daxilində etimoloji baxıĢdan keçirmək vacibdir. Məsələn, bəzi
antik qaynaqlar Qabala yeradını Azərbaycanda və Aralıqdənizi yaxası
Uqaritdə qeyd edir. Doğrudur
,
m.ö. II minilin ortalarında Uqaritin Ġkiçay-
arası ilə əlaqəsi nəticəsində
xeyli onomastik paralel ortaya çıxmıĢdır
,
lakin
Uqaritdəki
Qabala
yerli
sami boylarının
dilində
Qibla
(Cibla) olub
,
yunan-
latın dilində
Qabala formasını almıĢdır. Ona
görə də,
Alban
elinin
Qabala
(Qəbələ) Ģəhəri adına bənzəyən həmin sami sözü təsadüfi oxĢarlıqdır.
Əhalisi sami, het, hurri, Krit mənĢəli gəlmələr və baĢqa etnoslardan
ibarət olan Uqarit monoetnik ölkə
deyildi
və
arxeoloji kulturunun müəyyən
qatı Ġkiçayarsının yuxarı
Arpaçı kulturu
ilə
eyniyət təĢkil edirdi.
8
Bu baxım-
dan, Uqarit qaynaqlarında (m.ö. XIV-XIII) qeyd olunan onomastik sözlər
diqqəti çəkir, çünki bunların içində prototürk sözlərinə bənzəyən xeyli ad-
lar vardır: KaraĢu, Karatu toponimləri, sonralar Κασιος /Casius (yunan,
latın) kimi verilən Xazi yeradı, hurri Ģəxsadı kimi verilən bn kzn [Bin-Ka-
zan], mitan və qaĢqay qızları haqqındakı bəlgələr, Urmiya və Taniya ki-
mi ər-arvad adı, Barisanu (oğlu) Yadlin, Mulzu (oğlu) ġadeyan, ġad (oğlu)
Aqap-TeĢub, Uzzin, Qaban, YatarĢu adları və
Tamirtan kimi qul adı ayrıca
tədqiq olunası bölgəsəl sözlərdir. Bir ailədaxili mülkə aid Uqarit sənədində
Aqay, Burakan, Tutu kimi türk adları çəkilir.
Bəzən
,
müqayisə olunan bölgəsəl sözün (adın) baĢqa dildə verilən
tərcüməsi çox gərəkli olur.
9
Məsələn, mifik qəhrəmana çevrilmiĢ sumer
çarı BilqameĢ adının epiteti «hər Ģeyi görən, bilən» anlamında verilir ki,
bu da həmin adda bilgə və meĢ sözlərini ayırmağa imkan yaradır. Həmin
sözlər isə
AlpamıĢ,
ElalmıĢ,
Bilgə-xaqan
kimi türk alpları
və xaqanı adında
geniĢ iĢlənir.
Adın ilk bilgə
sözü türk toplumunda
ən Ģərəfli titul
sayılmıĢ
,
bəzi
xaqanlar
hakimiyətə
gələndən
sonra bu titulu daĢımıĢlar
.
Eyni durumu
BilqameĢ də yaĢamıĢdır, ona bu adı taxta çıxandan sonra
vermiĢlər.
Adın
ikinci
hissəsini
qutların
elbəyi
ElulumeĢ
adında da görmək olur. Sumer
və
hurri
dilində
D
Bil.ga.meĢ, het dilində
D
GIġ.GIM.MEġ
,
akad dilində
D
GiĢ
8
(Шифман, 1982,
114,
125);
9
Tutaq ki, Musasir bölgəsinin adı «ilan çıxan» Ģəklində izah olunur, bu halda həmin
bölgədə Ġlanlı, Ġlandağ kimi toponimlərin əskidən iĢləndiyini düĢünmək olar.
Yaxud,
Kərkük Ģəhərinin əski adı mixi yazıda Arrapxe və
Arapha Ģəklində oxunur. Asurlar bu
Ģəhəri asurca
«tanrılar
Ģəhəri»
anlamında
Al-Ġlani
Ģəklində
də verirlər
.
Bu halda,
*Ar-
Apha
adında «ər apa» modeli görünür ki, bu da asur variantına yaxın anlam daĢıyır.
Dostları ilə paylaş: |