Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
47
Ġstanbulda yaĢayan 77735 ermənidən 2435-i həbs olundu, dəstə baĢçıları hərbi məhkəmələrə çıxarıldı. Ənvər PaĢa 2 may 1915-ci ildə Daxiliyyə naziri Tələt PaĢaya bir məktub göndərdi: "Van gölü ətrafındakı və Van valiliyinin bildiyi yerlərdəki ermənilər, üsyan və inqilab üçün daimi bir ocaq halındadırlar. Bu xalqın oradan qaldırılaraq üsyan yuvasının dağıdılması gərəkliyi fikrindəyəm. 3-cü Ordunun verdiyi məlumata görə ruslar 20 apreldə hüdudları daxilindəki müsəlman əhalini çılpaq bir halda hüdudumuz daxilinə sürgün etdilər. Həm buna qarĢılıq olaraq və eyni zamanda yuxarıda söylədiyim məqsədi hasil etmək üzrə ya adı keçən erməniləri və ailələrini Rusiya hüdudları daxilinə sürgün etmək, yaxud adı keçən erməniləri və ailələrini Anadolu daxilində müxtəlif yerlərə paylaĢdırmaq lazımdır. Bu iki alternativdən münasib olanının seçilərək icrasını rica edirəm. Bir məhzuru yoxsa, üsyançı ailələrini və üsyan mərkəzlərini hüdud xaricinə sürgün etməyi və onların yerinə hüdud xaricindən gələn müsəlman xalqı yerləĢdirməyi tərcih edirəm". 37
göndərdiyi Ģifrədə baĢqa vilayətlərə köçürüləcək ermənilər haqqında bilgi verir və boĢaldılmasını istədiyi yerləri bu Ģəkildə bildirirdi: a)
b)
MaraĢ Ģəhər mərkəzi xaric olmaqla, MaraĢ sancağı; c)
Hələb vilayətinin mərkəz qəzası xaric olmaqla, Ġskəndərun, Belen, Cisri-ġugur və Antakya qəzaları daxilindəki kənd və qəsəbələr; ç) Adana, Sis (Kozan) və Mərsin Ģəhər mərkəzləri xaric olmaqla, Adana, Mərsin, Kozan və Cəbəli-Bərəkət sancaqları. Ərzurum, Van və Bitlis bölgəsindən çıxarılan ermənilər, Mosul vilayətinin cənub qismi ilə Zor sancağına və mərkəz xaric olmaqla, Urfa sancağına yerləĢdiriləcəkdilər. Adana, Hələb və MaraĢ ətrafından çıxarılan ermənilər isə Suriya vilayətinin Ģərq qismi ilə Hələbin Ģərq və cənub-Ģərqində hökumət tərəfindən müəyyən edilən yerlərə yerləĢdiriləcəkdilər. Köçürülmə iĢlərinə nəzarət etmək üçün bir mülkiyyə müfəttiĢi ilə maliyyədən xüsusi bir məmur və təhlükəsizlik qüvvələri də cəlb olunmuĢdu. 38
görməyə baĢladı. 26 may 1915-ci ildə yenə Daxiliyyə Vəkaləti tərəfindən verilən bir təzkirə ilə ermənilərin yaĢadıqları yerlərdən çıxarılaraq, Diyarbəkirin cənubuna, Fərat vadisinə və Urfa ətraflarına köçürülüb yerləĢdirilmələri istənildi. Həmin gün Tələt bəyin imzası ilə bu məsələylə əlaqədar bir məktub Sədrəzəmə göndərildi. Beləliklə, erməni təhciri həqiqətən baĢlamıĢ oldu. Belə bir məsələylə əlaqəli sənədin Nazirlər ġurasının qərarıyla təsdiq olunması vacib ikən təhcirlə bağlı təzkirə ittihadçı bir üsulla tək bir nazir tərəfindən çıxarılmıĢdı. Tələt PaĢa
48
vəziyyətin həssaslığı qarĢısında Nazirlər ġurası və Məclis qərarı olmadan belə bir təhcirin məsuliyyətini təkbaĢına öhdəsinə götürmək durumunda qalmıĢdı. 39
SarıqamıĢ hərəkatının uğursuz olması və rusların 1915-ci ilin mayında Vanı ələ keçirməsindən cəsarətlənən ermənilər türk ordusunun qərbindəki bölgələrdə də üsyan etdilər. 40 Türk ordusunun arxasında olan bütün kənd, qəsəbə və Ģəhərlərdə yaĢayan türklərə hücum edir və qorxunc qətllər törədirdilər. 41 Qafqaz cəbhəsində ruslarla birlikdə hərəkət edən erməni quldurları türk ordusunun arxasına keçərək sabotaj, bombalama və üsyana təĢviq hərəkətləri təĢkil edirdilər. Rusların, Vanın iĢğalı zamanı ermənilərin türk və müsəlmanları acımadan qətl etmələrinə göz yumması, quldurların Bitlis və Zeytun kimi bölgələrdə də təcavüzkarlıqlarını davam etdirmələri və 1915-ci ilin iyulunda MuĢ qırğını Osmanlı ölkəsində böyük qəzəbə yol açdı. 42 Ermənilərin qırğın törətməsi davam edərkən, Osmanlı orduları o aylarda Çanaqqalada və SüveyĢ kanalında düĢmənlə boğuĢurdu. Osmanlı dövləti ermənilərin rus ordusu ilə birlikdə hərəkət etmələrinə və türkləri öldürmələrinə, türk və müsəlmanlardan tamamən təmizlənmiĢ və arındırılmıĢ bir coğrafiya üçün hərəkətə keçmələrinə seyrçi qala bilməzdi. ġərqi və Orta Anadoluda yaĢayan erməniləri o dövrdə türklərin əlindən hələ çıxmamıĢ olan Suriya və Ġraqa məcburi köçə tabe etdi. Sənədlərdən də aydın olduğuna görə, Tələt PaĢanın baĢlatdığı və Məclisi-Vükəla tərəfindən də uyğun görülən təhcir, doğrudan da cəbhələrin təhlükəsizliyinə xələl gətirəcək bölgələrdə tətbiq olunmuĢdur. Bunlardan birincisi, Qafqaz və Ġran cəbhəsinin arxa bölgəsini təĢkil edən Ərzurum, Van və Bitlis ilə Sina cəbhəsini təĢkil edən Mərsin-Ġskəndərun bölgələridir. Daxili ĠĢlər Nazirliyi tərəfindən hazırlanan və Sədarətə göndərilən təhcirlə əlaqəli təzkirə 29 may 1915-ci ildə Məclisi-Vükəlaya göndərildi. Osmanlı Milli Məclisi də 30 may 1915-ci ildə məsələ haqqında bir qərar aldı. Bu qərara görə, Osmanlı Dövləti BaĢ Nazirliyi 30 may 1915-ci ildə Daxili ĠĢlər, Maliyyə və Hərbiyyə Nəzarətlərinə bir məktub göndərərək, təhcirin tətbiq olunacağı əsas və üsulları bildirdi. Buna görə: a)
olunaraq, rahat bir Ģəkildə köçürüləcəklər; b)
Yeni evlərinə yerləĢincəyə qədər iaĢələri mühacirlər üçün ayrılan vəsait hesabına təmin ediləcəkdir; c)
veriləcəkdir; ç) Möhtac olanlar üçün hökumət tərəfindən məskən inĢa olunacaq, daĢınmaz malları təsbit və qiymətləri təqdir edildikdən sonra buralara yerləĢdiriləcək olan müsəlman mühacirlərə veriləcəkdir. Bu mühacirlərin istifadələri xaricində qalan zeytunluq, tutluq, üzüm və portağal bağlarıyla, dükan, karvansara, fabrik və anbar kimi gəlir gətirən yerlər, açıq artırma ilə satılacaq və ya Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|