Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.Qafqaz Cəbhəsində müharibənin baĢlaması: a.
43
məqamına çağıraraq, "Rusiyada bir erməni məsələsi" olmadığını sərt bir dillə ifadə etdi. Buna görə erməni patriarxı rusların Türkiyədə bir Ermənistan qurmaq üçün göstərdikləri fəaliyyətlərə verdikləri dəstəyin və etdikləri yardımın kəsilməsindən qorxaraq, "heç olmazsa Türkiyədə var" cavabını verdi. Qafqazda xidmət edən Rusiya kəĢfiyyatı ermənilərin fəaliyyətləri mövzusunda sağlam bilgilər ala bilirdi. Ermənilər Osmanlı dövlətinə qarĢı müharibə təĢkil etmiĢdi, ancaq Rusiyanın Qafqazdakı torpaqlarında da gözləri vardı. Bu vəziyyətdən Rusiya heç də məmnun deyildi. Rusiya kəĢfiyyat xidməti tərəfindən ermənilərin içərisində yerləĢdirilmiĢ casuslardan alınan məlumatlara görə hazırlanan 21 yanvar 1916-cı il tarixli və 353 saylı raportda ermənilərin Türkiyəyə qarĢı yürüdülən müharibənin ləng getməsindən narahat olduqları və müharibəni tez axıra çatdırmaq istədikləri, türkləri məğlub edib, ġərqi Anadolunun altı vilayətində muxtariyyət qurmaq üçün çalıĢmaları sürətləndirdikləri bildirilirdi. Bu mövzunun müzakirəsi üçün təĢkil edilən toplantıda erməni liderlərdən Zurab Cambazyan, Amazasp Nehretyan, Ervand Hamamcıyan, Liparid Allahverdiyan, Aristakes Tiroyan, Evand Ter-Minasyan, Stepan Stepanyan, Xaçatur Bznuni və Vahan Vatirosyan iĢtirak etmiĢdi. 23
Ermənilər qurduqları silahlı qüvvələr sayəsində Gürcüstan və Azərbaycan torpaqlarında yaĢayan türklərə qarĢı böyük bir üstünlük əldə etmiĢdilər. Beləliklə, Qafqazın bu bölgəsində meydana gələcək siyasi və hərbi hadisələrin və Ģərtlərin seyrində ermənilərin diqqətə alınması lazım gəlirdi. Ermənilər arasında baĢlanan yardım kampaniyası nəticəsində toplanan pulla və Rusiyanın yardımlarıyla təchiz edilən erməni alaylarının birinci və əsl hədəfi türk torpaqlarını ələ keçirməkdi. Bu həqiqət Osmanlı dövləti və Azərbaycanda yaĢayan türklər tərəfindən bilinir və ermənilərin hərəkəti diqqətlə izlənirdi. Erməni alayları ġərqi Anadoluda və Azərbaycanda türklərə qarĢı basqın və təcavüzə baĢlamaqda gecikmədilər. Birinci Dünya müharibəsi boyunca tarixin görə bilmədiyi ən qanlı qırğınlar, etnik təmizlik və soyqırım etdilər. Ermənilər Birinci Dünya müharibəsi boyunca ġərqi Anadoludan alacaqları torpaqlarla bərabər, Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağı quracaqları Ermənistanın bir parçası olaraq görürdülər. Rusiyada bolĢevik ixtilalı olmasından və çarın devrilməsindən sonra da ermənilərin silahlanması davam etdi. Qızıl Ordu Qafqaz Cəbhəsi komandiri general Lebedinskinin 10 yanvar 1918-ci ildə verdiyi bir əmrə görə, Azərbaycan torpaqlarında erməni hərbi dəstələrinin qurulması tələb olunurdu. Buna görə ġuĢada bir erməni niĢançı alayı Nuxaya (ġəki) bağlı VartaĢen kəndində bir niĢançı batalyonu, Naxçıvan və Gəncə Ģəhərlərində də bir erməni ehtiyat piyada batalyonu təĢkil edilmiĢdi.
44
a.Rus Qafqaz Ordusunun sərhədi keçməsi: Qara dənizdə türk və rus donanması arasında 29 oktyabr 1914-cü ildə meydana gələn savaĢdan sonra, ġərqi Anadoludakı rus sərhədindən də hərəkətlilik baĢlandı. 24 Rus Qafqaz Ordusu 1 noyabr 1914-cü il səhər saat 04.00 radələrində Musun, Kötək, Narman, Qalaboğazı kimi bölgələrdəki türk sərhədindən hücuma keçdi. Beləliklə, ġərqi Anadoluda Qafqaz Cəbhəsi açıldı və dörd il sürəcək qanlı bir müharibə də baĢlamıĢ oldu. 25
ġərqi Anadoluda olan 3-cü Ordu Komandanlığı isə rusların hücumu qarĢısında müharibəni Ərzurumun Ģərqində qəbul etmək üçün hərbi dəstələri toplamağa baĢladı. 26
Qafqaz Cəbhəsindəki rus hərbi qüvvələrinin kifayət qədər güclü olmadığı bilinirdi. Rus qüvvələri xüsusilə cinahlardan mühasirə hərəkatına qarĢı son dərəcə zəif idi. Böyük çoxluğunu yığma qoĢunun təĢkil etdiyi 5 min nəfərlik bir türk birliyi Batumi tərəfdə hücuma keçərək, Artvin, Ardanuç və Borçkanı ələ keçirdi. Beləliklə, Çoruh vadisi düĢməndən təmizləndi. Bu irəliləyiĢə görə Rus Qafqaz Ordusu 5 noyabr 1914-cü ildə Köprüköy- Ərzurum istiqamətində hücuma keçdi. Qafqaz Cəbhəsindəki 3-cü Orduya bağlı 9- cu və 11-ci korpuslar qısa müddətdə müvəffəqiyyət əldə edəcəklərinə inanan rusların qarĢısını Köprüköy yaxınlıqlarında aldı. Ruslar 17 noyabra qədər davam edən bir çox hücumlardan da bir nəticə ala bilmədi və yeddi mindən artıq döyüĢçü itirərək geri çəkildilər. Çoruh vadisinin ələ keçirilməsi və Ərzurum yaxınlıqlarında qazanılan bu müvəffəqiyyət 3-cü Ordunun mənəviyyatını olduqca yüksəltmiĢdi. 27
etmiĢdilər. Almanlar türklərin Qafqaz Cəbhəsində baĢladacağı hücum səbəbilə rusların əhəmiyyətli bir hərbi qüvvəni Qafqaza nəql edəcəyini düĢünürdülər. Beləliklə, ġərqi Avropadakı alman qüvvələri böyük bir rahatlığa qovuĢacaqdı. BaĢkomandan vəkili Ənvər PaĢanın ətrafındakı alman zabitlər bu görüĢü dəstəkləmək üçün, ruslara qarĢı bir basqın hücumu edilməsinin gərək olduğunu davamlı olaraq təlqin edirdilər. Çoruh vadisinin ələ keçirilməsi və rusların Ərzurumun Ģərqində saxlanılıb, geriyə oturdulması Ənvər PaĢanı basqın hücumu edilməsinə inandırmağa bəs etdi. 28
Türk ordusu Oltu və Ərdahanı ələ keçirdikdən sonra SarıqamıĢda olan rus ordusunu məhv edəcək və ardından da Qarsı qurtaracaqdı. Bu planın müvəffəqiyyətlə baĢa çatmasından sonra hərbi hərəkat geniĢləndirilib Cənubi Azərbaycan və Cənubi Qafqaza giriləcək və beləliklə, rusların 1-ci Qafqaz Ordusu mühasirəyə alınıb, tamamən yox ediləcəkdi. Qafqaz cəbhəsində rus iĢğalının sona çatmasından sonra Dağıstan və Azərbaycanda yaĢayan türk və müsəlman xalqın öz müstəqil dövlətlərini qurmaları təmin olunacaqdı. 29
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|