Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
qoyduqdan qısa bir müddət sonra çar idarəsi ilə ingilislərin arasındakı gizli anlaĢmaları açıqladılar. Bu anlaĢmalara görə, Osmanlı dövləti ilə Avstriya- Macarıstan imperatorluğu və Almaniya haqqındakı gizli sənədlər ortaya çıxdı. 68
hökumətə qarĢı üç önəmli Ģüarla ortaya çıxdılar. Bunlar, müharibəyə dərhal son verilməsi, barıĢ təmin edilməsi və kəndliyə torpaq paylanması idi. Bu təbliğatlar qısa müddətdə təsirini göstərdi və ġərqi Avropa ilə Qafqazdakı rus ordusuna bağlı hərbi birliklər dağıldı, bolĢeviklər fəhlə, kəndli və yoxsul təbəqənin dəstəyini təmin etdi. Ölkədəki bu anarxiya vəziyyətində Lenin 8 noyabrda Peterburqa gedərək gizli anlaĢmaların açıqlanacağı, hər millətə öz gələcəyini təyin etmə haqqı tanınacağı, kəndliyə torpaq paylanacağı, hər kəsə iĢ və yemək veriləcəyini qeyd edirdi. Rusiyada qanlı bir ixtilalla iĢ baĢına gələn marksist-bolĢeviklər ixtilalın qısa müddətdə Almaniya, Avstriya-Macarıstan ilə Ġngiltərə və digər Avropa ölkələrinə yayılacağını düĢünürdülər. Fəqət gözlənilənin əksinə Leninin bu düĢüncəsi gerçəkləĢməmiĢdi. 69
Rus çarlarının basqı, Ģiddət və zülmü altında inləyən Qafqaz və Orta Asiyadakı türk və müsəlman xalqların liderləri və ziyalıları da Leninə dəstək verərək, rusların boyunduruğundan qurtula biləcəklərini umurdular. 70 Ancaq aradan on il belə keçmədən, Leninin verdiyi sözlərin heç birinin üstündə durmadığı görüldü. Türkçülük və turançılıq əsaslarıyla baĢda Sultan Qaliyev olmaq üzrə, Zəki Vəlidi Toqan və Məmməd Əmin Rəsulzadə kimi önəmli türk ziyalıları və liderləri qısa müddətdə ya ortadan qaldırıldı, ya da vətənlərindən qaçmağa məcbur edildi. Rusiyadakı bolĢevik idarəsi iĢ baĢına gəlmədən öncə müharibənin sona çatması üçün verdiyi sözlərdən birinin üstündə duraraq, Ġttifaq dövlətləri ilə atəĢkəs istədi. Buna görə bütün cəbhələrdə 15 dekabr 1917-ci ildən etibarən atəĢkəs müqavilələri imzalanmağa baĢladı. BarıĢ görüĢmələri üçün Almaniya, Avstriya- Macarıstan və Osmanlı dövləti ilə Sovet Rusiyası təmsilçiləri Brest-Litovsk Ģəhərində 22 dekabr 1917-ci il tarixində toplandı. 71
Avstriyada marksist-kommunist bir ixtilal çıxacağını düĢünərək, görüĢmələri uzatmaq istəyirdi. Almaniya isə bir an əvvəl barıĢ imzalayıb, Ģərq cəbhəsindəki qüvvələrini ingilis və fransız cəbhəsinə sürmənin təlaĢındaydı. 72
Osmanlı dövləti isə ġərqi Anadolu ilə Qars, Ərdahan və Batumdakı rus iĢğalının təcili olaraq sona çatmasını və bu bölgənin özünə verilməsini istəyirdi. Mütarikə imzalandıqdan sonra da Qafqazdan Suriya və Ġraq cəbhələrinə əsgər nəql etmənin hesabını görürdü. Bundan baĢqa Azərbaycan, Dağıstan və Qafqazda yaĢayan türk və müsəlman xalqların müstəqilliklərini qazanmaları və bölgədə bir dövlət qurmaları üçün cəhd göstərirdi. Türklərin bu arzusu bolĢevik Rusiya heyəti tərəfindən Ģiddətlə rədd edildi. Ruslar da bölgədə yaĢayan türk və müsəlman
69
xalqlara geniĢ səlahiyyət və haqlar verəcəklərinə dair vəd verməklə kifayətləndilər. Almanlar isə Bakı neftinə sahib olmaq üçün gizli planlar hazırlayırdı. Bu üzdən Qafqazda qurulacaq "Ġslam dövləti" fikrinə dəstək vermirdilər. Osmanlı dövlətinin müttəfiqinin maraqlarını qoruyaraq, ağır qıĢ Ģərtlərində Qafqaz cəbhəsində hücuma keçmiĢ olmasına və 90.000 övladının Ģəhid düĢməsinə rəğmən almanların barıĢ görüĢmələrində öz maraqlarını sonuna qədər müdafiə etmələri və türklərin istəklərinə qarĢı çıxmaları, üzərində durulması gərək olan önəmli bir məsələdir. Brest-Litovsk barıĢ görüĢmələri sırasında bölgənin durumuna qısaca baxmaqda fayda vardır. Rusların Qafqazdakı ordusu dağılmıĢ, ġərqi Avropadakı cəbhəsi də çökmüĢdü. Ölkə böyük bir xaosun içində çalxalanırdı. Xalqın və əsgərlərin savaĢacaq gücü və istəyi də qalmamıĢdı. Osmanlı Ali BaĢ Qərargahı bu Ģərtləri lazımi ölçüdə dəyərləndirə bilməmiĢdi. Qafqazda erməni bandalarından baĢqa Osmanlıların önündə heç bir hərbi güc qalmamıĢdı. Brest-Litovsk barıĢ görüĢmələrini gözləmədən fevral ayında baĢladılacaq bir hərbi hərəkatın Dağıstan və ġimali Qafqaza qədər geniĢləndirilməsi mümkündü. Düzdür, Suriya, Fələstin, və Ġraq cəbhələrində durum çox parlaq deyildi, ancaq Ġngiltərə, Fransa və Ġtaliya kimi iĢğalçı güclər də son dərəcə ağır Ģərtlərdə savaĢa davam etmək durumunda idilər. Ruslar 1800-cü illərin əvvəlində ġimali Qafqazda nəzarəti təmin etməyə çalıĢırdılar. Ancaq Dağıstanda 1810-cu ildə baĢladılan dirəniĢ, Ġmamlar dövründə zirvə nöqtəsinə çıxmıĢdı. ġeyx ġamil hərəkatının 1859-cu ildə sona çatdığı düĢünülürsə, 1918-ci ildə belə rusların Qafqazda qəti bir hakimiyyət təmin edə bilmədiyi nəticəsinə asanca gəlinər. Bu düĢüncədən hərəkətlə Azərbaycan, Dağıstan və ġimali Qafqazda yaĢayan bir çox türk qrupların və o biri müsəlman qövmlərin müstəqilliklərini əldə edə bilmələri üçün baĢ verəcək hərbi hərəkatda gecikilmiĢdir. Bəlkə də böyük bir tarixi fürsət qaçırılmıĢdır. Ġstər ruslar və istərsə almanlar öz maraqlarına uyğun olaraq hərəkət edəcəkdilər. Bu onların vəzifəsidir. Brest-Litovsk görüĢmələri sırasında elə də etdilər. Ancaq Osmanlı dövlətinin müharibəni yönəldən heyətinin türklərin maraqlarını lazım gəldiyi kimi qoruması və bunun zərurətlərini yerinə yetirməsi lazımdı. Aparılan bir müharibədə hər hansı bir dövlət ilə ittifaq qurulmuĢ olsa belə, hər dövlətin əsasən milli ideallarını, milli maraqlarını həyata keçirməyə çalıĢdığı, Almaniyanın davranıĢlarından da anlaĢıldığına görə, bir daha görülmüĢdür. Brest-Litovsk barıĢ görüĢmələrində rusların gözlətmə taktikasını baĢa düĢən Almaniya, anlaĢma təmin edilə bilməsi üçün ordularına rus cəbhəsində irəli hərəkat əmri verdi. Həmin günlərdə 8 fevral tarixində də Ukraynanın müstəqilliyini tanıdı. Alman hərbi birlikləri qısa müddətdə Peterburq üzərinə hərəkət etdi. Bu durumda
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|