Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
iddialarını müəyyənləşdirən belə bir qanuna ehtiyac olmazdı: onlar hamısı birlikdə və bir-birinin yanında sonsuz zamanın axınında sonsuz məkanı doldura bilərdilər. Deməli, yalnız ona görə ki, əbədi ideyaların bütün bu təzahürlərinə eyni bir materiya göstərilmişdir, onların baş verməsinin və fəaliyyətini dayandırmasının qanunu da mövcud olmalıdır, başqa cür heç biri öz yerini başqasına verməzdi. Beləliklə, səbəbiyyət qanunu mahiyyəti etibarı ilə substansiyanın daimiliyi qanunu ilə bağlıdır: onlar yalnız bir-birindən qarşılıqlı məna kəsb edirlər, məkan və zaman da onlara qarşı elə həmin münasibətdədir. Zira məkan – eyni materiyada əks təyinlərin xalis imkanıdır. Elə buna görə də, əvvəlki kitabda biz materiyaya zamanın və məkanın birləşdirilməsi kimi
tərif vermişik; bu birləşdirilmə substansiyanın saxlanılması zamanı aksidensiyaların bir-birini əvəz etməsində təzahür olunur, bunun ümumi imkanını isə məhz səbəbiyyət və ya təşəkkül, oluşma verir. Elə buna görə də, biz həmçinin demişdik ki, materiya – bütövlükdə səbəbiyyətdir. Biz dərrakəyə səbəbiyyətin subyektiv korrelyatı kimi tərif vermişik və demişdik ki, materiya (yəni, bir təsəvvür kimi bütün dünya) yalnız dərrakə üçün mövcuddur və o, onun zəruri korrelyatı olaraq onun şərti, onun daşıyıcısıdır. Mən bu barədə burada yalnız onun üçün ötəri deyirəm ki, birinci kitabda şərh olunanları xatırladım. Hər iki kitabın tam anlamı üçün onların daxili əlaqəsini nəzərdə tutmaq lazımdır, zira gerçək dünyada onun iki tərəfi kimi ayrılmaz bir tərzdə birləşən o iradə və təsəvvürü ayrılıqda aydın bir şəkildə dərk etmək üçün mənim iki kitabımla iki yerə bölünmüşdür. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
olmayacaqdır ki, səbəbiyyət qanunu necə yalnız zamana və məkana və onların hər ikisinin birləşməsinə – materiyaya münasibətdə mənaya malikdir, ona görə ki, o, təbiət qüvvələrinin təzahürlərinin materiyanı öz aralarında bölüşdükləri sərhədləri müəyyənləşdirir, halbuki təbiətin əzəli qüvvələrinin özləri isə özündə şey olaraq əsas qanununa tabe olmayan iradənin bilavasitə təcəssümləri kimi o formaların xaricindədirlər ki, yalnız onların sahəsində hər hansı bir etioloji izah qüvvəyə və mənaya malikdir, odur ki, o, təbiətin daxili mahiyyətini heç bir vaxt açıb göstərə bilməz. Bu məqsədlə mexanikanın qanunlarına uyğun olaraq qurulmuş maşını təsəvvür edək. Dəmirdən düzəldilən ağırlıq daşları öz ağırlığı ilə hərəkətə başlanğıc verir; mis təkərlər öz ətaləti ilə müqavimət göstərir, linglər, (açarqolları) öz keçirməzliyi ilə bir-birini itələyir və yuxarı qaldırır və i.a. Burada ağırlıq, ətalət, keçirməzlik – əzəli, izah edilə bilməyən qüvvələrdir; mexanika yalnız o şərtləri göstərir ki, onlar olduqda bu aşkara çıxır, təzahür olunur və müəyyən materiya, zaman və yer üzərində hökmranlıq edirlər; mexanika bunun baş verdiyi üsulu da göstərir. Amma budur, məsələn, güclü maqnit
dəmir çəki daşlarına təsir göstərə və ağırlığı dəf edə bilər: maşının hərəkəti dayanar və materiya dərhal təbiətin tamamilə başqa qüvvəsinin meydanına çevrilər, bu qüvvənin etioloji izahı da həmçinin onun meydana çıxmasının şərtlərindən – maqnetizm qüvvəsindən savayı başqa heç nə vermir. Və ya bu maşının dairələrini sink lövhələrin üzərinə qoyaq və onların arasına oksidləşmiş maye buraxaq: maşının materiyası dərhal başqa əzəli qüvvəyə – qalvanizmə tabe olacaqdır, həmin bu qüvvə də öz təzahürləri ilə açılaraq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
başlayacaqdır; və etiologiya da sonuncular üçün onların uyğun olaraq baş verdikləri şəraitdən və qanunlardan savayı heç nə göstərə bilməz. Bunun ardınca qeyd etmək olar ki, əgər biz temperaturu yüksəltsək, və buraya xalis oksigeni buraxsaq, onda bütün maşın yanacaqdır; yəni yenə də tamamilə başqa təbiət qüvvəsi, kimyəvilik verilmiş zamanda, verilmiş yerdə materiya üzərində öz olunmaz hüquqlarını bəyan edir və bu onun daxilində iradənin təcəssümünün müəyyən pilləsi, bir ideya kimi təzahür olunur. Bundan sonra alınmış metal xəlitəsini turşu ilə birləşdirək və bu halda duz alınacaq, kristallar meydana çıxacaqdır: bu, başqa bir ideyanın təzahürüdür, o ideyanın ki, onun özü yenə də tamamilə qətiyyən izaha gələn deyildir, halbuki, onun təzahürü şəraitdən asılı olaraq baş vermişdir, etiologiya bu şəraiti də göstərə bilər. Kristallar aşınır, başqa maddələrlə qarışır, onlardan isə nəbatat – iradənin yeni təzahürü yüksəlir. Və bu qərarlaşmış qalan materiyanı sonsuzluğa kimi izləmək və müşahidə etmək olardı ki, təbiətin gah bu, gah da digər qüvvəsi onun üzərində ixtiyar əldə edir və qaçılmaz olaraq ona sahib olur ki, irəli çıxsın və öz varlığını göstərsin. Bu hüququn həyata keçməsini, onun zamanda və məkanda keçərli olduğu nöqtəni səbəbiyyət qanunu verir, amma hər halda ona əsaslanan izah yalnız bu hədlərə qədər gəlib çatır. Qüvvənin özü iradənin təzahürüdür və o özlüyündə əsas qanununun formalarına tabe deyildir, yəni əsasdan məhrum olandır. O hər hansı bir zamanın xaricindədir, hər yerdədir və dəyişməz olaraq o şəraiti gözləyir ki, irəli çıxa, müəyyən materiya üzərində buna
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|