Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
90
hissələri arasında dəyişən münasibətlərin seyri ilə müqayisə etsək, bu daha da aydınlaşacaq. Seyrin burada ilk baxışda, deyək ki, sinusun artması ilə kosinusun necə azaldığını, bir bucağın kosinusunun başqasının sinusu olmasını, hər iki bucağın azalması və artması arasında tərs mütənasibliyi necə dəqiqliklə və bütünlüklə tutmasını in abstracto ifadə etməkdən ötrü böyük miqdarda ədəd və yorucu hesablama tələb olunardı. Özünün
kimi əzab-əziyyətə düçar olacağını deyə bilərik. Bununla belə, əgər biz praktiki məqsədlər naminə istəsək ki, məkan münasibətləri abstrakt anlayışlarda qeydə alınsın, bu zəruridir: birincilər sonuncularda bilavasitə yox, sırf zaman kəmiyyəti, abstrakt idrak üçün təkcə bilavasitə yararlı olan ədəd vasitəsilə ifadə oluna bilərlər. Maraqlı cəhət bir də budur ki, əgər məkan seyr üçün tam yararlıdırsa və özünün üç ölçüsünün köməyi ilə ən mürəkkəb münasibətləri belə müşahidə etmək imkanı verirsə, lakin abstrakt idrak üçün əlçatmazdırsa, bunun tam əksi olaraq zaman mücərrəd anlayışlara asanlıqla yerləşir, amma seyrə çox az şey verir: bizim sırf zaman daxilində, məkanı cəlb etmədən rəqəmləri özünəməxsus stixiyalarında seyrimiz çətinliklə on rəqəminə çatır – bu hüdud arxasında biz rəqəmlərin aşkar dərkini yox, yalnız abstrakt anlayışlara malik oluruq; digər tərəfdən, hər bir surətlə və bütün cəbr işarələri ilə biz dəqiq müəyyən edilmiş abstrakt anlayışları birləşdiririk. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bir sıra zəkaları yalnız əyani idrak tam razı salır. Məkanda varlığın əyani təsəvvür edilən əsası və nəticəsi – onların axtardığı budur. Məkan məsələlərinin Evklid isbatı və ya hesab vasitəsilə həlli onları təmin etmir. Digər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
91
zəkalar isə, əksinə, istifadə və izah üçün yararlı olan abstrakt anlayışlar tələb edirlər: uzun fikir zəncirində mücərrəd tezis, düstur, dəlil-sübutlar və hesablamalar üçün onlarda dözüm də, yaddaş da var. Bu hesablamalarda istifadə olunan işarələrsə ən mürəkkəb abstraksiyaların əvəzediciləridir. Sonuncu göstərilən zəkalar – müəyyənliyə, birincilər– əyaniliyə can atırlar. Fərq göz qabağındadır. Biliyin, abstrakt idrakın ən ali dəyəri ondan ibarətdir ki, onu başqalarına ötürmək və təsbit etməklə qoruyub saxlamaq olar: yalnız bunun sayəsində o, təcrübə üçün son dərəcə əvəzsiz və vacib olur. Başqası öz dərrakəsində əyani idrak vasitəsilə fiziki cisimlərin dəyişiklikləri və hərəkəti arasında səbəb əlaqəsinə malik ola və bundan tam razı qala bilər: lakin onun bilikləri başqalarına ötürülsün deyə, onu əvvəlcə anlayışlarda möhkəmləndirmək lazımdır. Hətta birinci növ dərketmənin praktiki məqsədləri üçün kifayət edər ki, onun sahibi onun tətbiqini həm də tam icra oluna biləcək fəaliyyətdə – nə qədər ki, əyani dərketmə hələ canlıdır – bütünlüklə öz üzərinə götürsün: lakin başqasının yardımına ehtiyac varsa, belə idrak kifayət etmir, şəxsi hərəkətləri yaxud belə müxtəlif zaman kəsiyində yerinə yetirilməli, deməli düşünülmüş plan tələb edirsə belə idrak kifayət etmir. Məsələn, təcrübəli bilyard oyunçusu elastik
cisimlərin öz
aralarında toqquşma qanunlarının tam biliyinə yalnız idrakda, yalnız bilavasitə seyrdə malik ola bilər, bu da onlara tam kifayət edir. Lakin bu qanunların həqiqi biliyinə, yəni in abstracto idraka yalnız alim- mexanik malikdir. Əgər ixtiraçı maşının özü düzəldirsə, hətta maşın düzəltmək üçün bu cür sırf intuitiv dərketmə kifayət edir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
92
İstedadlı sənətkarlar qeyd edim ki, hər hansı elmi məlumatsız məhz belə də hərəkət edirlər. Amma əksinə, mexaniki əməliyyatları, maşınqayırmanı, bina ucaltmağı yerinə yetirmək üçün müxtəlif zaman kəsiyində başlayan bu mürəkkəb işdə insanlara ehtiyac duyulduğu üçün, belə birgə fəaliyyət rəhbəri özü üçün in abstracto onun planını tərtib etməlidir, bu isə yalnız ağlın köməyi ilə mümkündür. Maraqlıdır ki, birinci növ fəaliyyətdə – bu zaman kimsə məlum fəaliyyəti təkbaşına və fasiləsiz yerinə yetirməlidir – bilik, ağlın tətbiqi, refleksiya çox vaxt hətta mane ola bilər, məsələn, bilyard oyununda, qılıncoynatmada, alətlərin sazlanmasında, nəğmə oxuyanda. Belə hallarda fəaliyyətə bilavasitə əyani idrak rəhbərlik etməlidir, refleksiya isə diqqəti yayındırmaqla və insanı karıxdırmaqla onu inamsız edir. Məsələn, o, münasib yer tapmaq, yanlış ifratçılıq arasında lazımi fürsəti bulmağa çalışır; təbiət adamı bütün bunları bilavasitə, kənar heç nə barədə düşünmədən tapır. Eynilə bu cür mənim, əgər onu əlimdə tuta- tuta intuitiv olaraq bilmirəmsə, dərəcə və dəqiqələri, ülgücü hansı bucaq altında, qoymağı in abstracto müəyyənləşdirə bilməyimin nə xeyri? Ağıl insan surətinin anlanmasına mane olur: və o, bilavasitə dərrakə tərəfindən həyata keçməlidir, hədər yerə demirlər ki, üzün ifadəsini, fizionomiyanın mənasını yalnız hiss etmək olar, başqa sözlə onlar abstrakt anlayışlarda əriyib yox olmur. Hər bir kəs özünün bilavasitə intuitiv fizioqnomika və patoqnomikasına malikdir, lakin bu siqnatura rerum-u biri başqasına nisbətən (şeylərin nəyi bildirdiyini) daha aydın ancaq başa düşə bilər. Fizioqnomikanı in abstracto öyrətmək və öyrənmək olmaz, çünki burada çalarlar o qədər incədir ki, anlayış onların səviyyəsinədək enə bilməz. Buna görə
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|