E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi
Mustaqil bajarish uchun vazifa
Yüklə 24 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Mustaqil bajarish uchun vazifa
\. 2 -3 yoshli bolalar guruhida geometrik jism lar yordam ida o ‘tkaziladigan m ashg‘ulotlami kuzatib, gum h tarbiyachisining: a) bolalarga kub va sham i quticha teshigiga tushirish; b) g‘ishtcha va uch qirrali prizma ‘4om ”ni quticha teshikchalariga tushirish; v) yassi jism lam i teshiklarga tushirishni o ‘rgatish tajribalarini yoritib, o ‘z xulosalaringizni yozib bering. 2. Quyidagi savollarga javob topib, mavzu b o ‘yicha m unozaraga tayy'orlaning: 1) ilk yoshdagi bolalar sensor tarbiyasining zarurligi; 2) sensor tarbiyaning vazifalari; 3) sensor tarbiyaning metodlari; 4) ilk yoshdagi bolalam ing shaklni idrok qilishi; 92 5) bolalami narsalam ing shakli, rangi bilan tanishtirish; 6) ularga turli geom etrik jism lam i taqqoslashni qanday o‘rgatish kerak? 7) bolalarni shakli ikki xil narsalar: qo‘ziqorin, ko‘zachalar, bayroqchalar, kubchalar nam unasiga qarab tanlashga qanday o ‘rgatamiz? 3.7. M a k tab g a ch a yoshdagi b o la lar o ‘sishining um um iy s h a rt-s h a ro itla ri Uch yoshli bolalarga to‘g ‘ri tarbiya berish, ta ’sir o ‘tkazish, ulam ing harakatlarini maqsadga muvofiq yo‘naltirish orqali ularda mustaqil holda ovqatlanish, kiyinish, yuvinish, o ‘z o‘mini yig'ishtirish ko'nikm alarini tarkib toptirishga, ayrim topshiriq va vazifalami puxta bajarish malakasini shakllantirishga erishish mumkin. Mazkur yosh xususiyatlarini tadqiq qilgan N .M .Shchelovanov, D.B.Blkonin va boshqalam ing fikricha, bolaning uch yoshgacha o ‘sishida erishgan yutuqlari uning xulq-atvorini, bilish jarayonlarini sifat jihatdan ancha o ‘zgartirib yuboradi. Shunga qaramay, bolaning o‘sishiga kattalam ing ta ’siri, roli yetakchiligicha qolaveradi, lekin asta-sekin o'sib borishi mustaqilroq boMishini ta ’minlaydi. Ammo maktabgacha yoshdagi mustaqillik ko'pincha bolaning amaliy faoliyatda uncha kuchli bo4m agan shaxsiy imkoniyati doirasida kattalar yordam isiz harakat qilishida, nisbatan oz uchrasa-da, tobelikdan qutuiish tuyg'usida ro‘yobga chiqadi. Bolaning mustaqilligi faqat uning jism oniy va aqliy imkoniyatida, kuchi yetadigan jarayonga nisbatan o ‘z munosabatini kattalaming ko'm agisiz amalga oshirishida emas, balki o‘zining kuch-quw ati, qurbi yetmaydigan, muayyan amaliy ko'nikm alarini egallay olmagan turmush muammolarini hal etishida ham ko'rinadi. M azkur psixologik holatning o ‘ziga xos jihatlari Elza Keller, N.A.M enchinskaya, V.S.Muxina, E.G‘oziev va N.Sodiqxo‘jaevalam ing mamlakatimizda, chet ellarda mashhur ona kundaliklarida yoritilgan hamda batafsil tahlil qilingan. M aktabgacha yoshga qadar bolalam ing psixologik xususiyatlari yuzasidan mulohaza yuritishda kimning ilmiy tadqiqoti va asari boMishidan qat’i nazar, unda vujudga keladigan xohish, istak hamda niyatning qondirilishi individni kamol toptirishga, shakllantirishga qaror qilgan kattalar tomonidan amalga oshiriladi va boshqariladi. Mana shu yosh davrida namoyon boMadigan tarbiya jarayonidagi ayrim qiyinchiliklam ing tashqi va ichki alomatlari (belgilari) ham psixologik 93 ladqiqotlarda va ilmiy-psixologik adabiyotdarda k o kp marta ta’kidlangan bo'lib, birinchi navbatda o ‘jarlik, negativizm, qaysarlik, injiqlik kattalam ing bolalar nazarida obro^sizlanishi va qadrsizlanishi kabi illatlar bilan bogMiqdir. Q ator ilmiy-psixologik manbalarda aytilishicha, shu yoshdagi bolalarning his-tuyg‘ulari na irodasida muhim o'zgarishlar sodir bo‘ladi va bulam nng hammasi boladagi xudbinlik, o ‘ziga bino q o ‘yish, aksilijtimoiy mayl, urinish, qaysarlik, rashk kabi tllatlarda yaqqol aks etadi. N.A.M enchinskaya, V.S.M uxinalaming oqilona m ulohazalariga qaraganda, bolalardagi injiqliklam ing bosh omili atrofdagi odam lam ing ular shaxsiga adolatsiz, noto‘g‘ri, mensimay munosabatda boMishidan iboratdir, bizningcha, o lzini tan oldirishga intilish ham bunga sababdir. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlarini o ‘rgangan A.N.Golubevaning fikricha, noqulay sharoitda bolaga tarbiyaviy ta ’sir ko‘rsaiish unda o'jarlikni paydo qiladi. Shuningdek, bu yoshdagi bolalarning o'jarligi doimiy boMmaydi, masalan, o ‘z tengdoshlariga nisbatan o'jarlik qilish ahyon-ahyondagina ro‘y beradi, ular asosan katta yoshdagi odam larga, shunda ham muayyan tarbiyachiga yoki oila a ’zolarining birortasiga o'jarlik qiladilar. A.N.Golubeva bolalardagi o ‘jarlik barqaror emasligi sababli uning oldini olish mumkinligini uqtiradi. A.P.Larinning tadqiqotida esa noqulay va nomaqbul tar biyaviy shart-sharoitlarda qaysarlik juda erta, hatto uch yoshda ham paydo bo‘lishi ifodalangan. Dastlab o ‘jarlik b a’zi-ba’zida ro ‘y beradi, lekin u hech qachon barcha katta yoshdagi kishilarga qaratilgan boMmaydi, binobarin, uning ob’ekti alohida shaxs hisoblanadi. Bola xaraklerining bu sifati m uhitning notokg‘ri tarbiyaviy ta ’siri oqibatida biror darajada barqarorlashsa, keyinchalik ko‘pchilikka qaratilgan. umumlashgan shaklga kira boshlaydi. 0 ‘jarlik bir guruh odamlarga yo‘nalganligini ham uchratish mumkin. A.P.Larin to‘plagan maMumotlar o ;jarlikning asosiy sabablari - bolaning mustaqilligini cheklab qnlyish, erkinlik tuyg‘usi va tashabbusini so'ndirish va uning ong xususiyatini (anglash sur’atini) kamsitishdan iboratligini ko‘rsatadi. M azkur omillar bolaning kattalarga munosabati negizini tashkil qiladi va uning psixik o‘sishi davomida muayyan darajada o ‘zgarib boradi. U lam ing o ‘zgarishi kattalaming bolaga u erishgan kamolot bosqichini hisobga olib, oqilona munosabatda boMishiga bog‘liq. Agar maktabgacha davrda bolaga tegishlicha munosabatda bo‘Iimtiasa, unda o‘jarlik vujudga kelishi mumkin. Bola xulqida muayyan sharoitning ta’siri bilan paydo bo‘lgan o ‘jarlik va nojo‘ya qiliqlar mavjudligi, uning psixikasida jiddiy o ‘zgarish ro‘y berganini, endi unga uning hozirgi o ‘sish darajasini hisobga olib, munosabatni am alga oshirish zarurligini bildiradi. Bolaning psixikasida vujudga keladigan inqirozning sabablari: 1) kattalar bolaning jism oniy va aqliy imkoniyatini; 2) xohish va istagini mustaqil holda tumiushda qaror toptirishga intilishini; 3) ayrim ko‘zga tashlangan qiyinchiliklam i bartaraf qilishga urinishini; 4) o‘z holicha ish tutishni chek lash land ir. 94 Kattalar bolaning ra ’yiga, m ustaqilligiga qarshi tunnasdan, mumkin qadar istagiga, intilishiga yordam bersalar, uning shaxsini shakllantirish jarayonidagi qiyinchilik o ‘z-o ‘zidan barham topadi, nizo yoki ixtilofning oldi olinadi. O ila va bog‘chada shaxslararo munosabatlar ilmiy asosga qurilib, oqilona qoidaga suyanilsa va pedagogik odob (nazokat) doirasidan chetga chiqilmasa, yuqorida aytilgan ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin emas. 0 ‘jarlik, qaysarlik, kattalarga itoatsizlikning vujudga kelishi - bolaning kattalarga qaramlikdan qutulishga urinish va kichik maktabgacha yosh davridan maktabgacha davrga o ‘tishning tashqi ifodasidir. Mustaqillikka intilish mazkur yosh davridagi o lzgarishlar, yangilanishlar, y a’ni shaxsiy xatti-harakatni va “men o ‘zim”ni anglashning mahsuli tariqasida ro‘vobga chiqish kutiladi. D.B.Elkoninning fikricha, bolaning xohishi bilan bu xohishning harakatda ifodalanishi o ‘zaro mos tushmasligi, kattalar talabiga so ‘zsiz itoatkorlik uning istagini umum lashtirishga olib keladi, voyaga yetganlar talabiga mos emasligi sababli shunchaki xohish, q at’iy shaxsiy xohish darajasiga o ‘sib o‘tadi. Odatda “Men xohlaym an”, “0 ‘zim bajaram an” kabi m ustaqillikka intilish harakatlari xohishning kuchayishida o ‘z ifodasini topadi. Ana shu tariqa bola psixikasida xohishlarning o ‘zaro uzviy bog‘lanishi, motivlar va ularning kurashi yuzaga kela boshlaydi. K.M .Gurevich 3 -4 yoshli bolalarda motivlam ing birlamchi tobeligi va dastlabki irodaviy harakatning paydo boblishini tadqiq qilgan. Tadqiqotchi bo laning oldiga jim jim ador o‘yinchoqni olish uchun avval o‘zi yoqtirmagan harakatni bajarish topshirig‘ini qo‘ygan. Buning uchun to‘rt qismli tajriba ishi amalga oshirilgan. Olingan m a’lumotlardan ko‘rinadiki: a) maktabgacha yosh davrida ezgu orzular asosida harakat qilish imkoniyati tug‘iladi; b) mazkur orzulam ing sabablari o'zaro tobeligi (bogMiqligi) bevosita sabablarga qaraganda ertaroq paydo boMadi; 3) bevosita idrok qilinadigan narsalarga aloqador xohishni bajarishga qaraganda, narsaning o ‘ziga aloqador xohishni bajarishni muayyan muddatga kechiktirish osonroqdir. Shunday qilib, xohish-istakka tobe bo‘lmaslik holatidan unga nisbatan dastlabki intilish, xayrixohlik tuyg‘usining vujudga kelishi aynan maktabgacha yoshga t o ^ r i keladi. Buning zamirida bolaning mayli, niyati, orzusi, istagi, tiiagi va xohishining mazmuni hamda xususiyatidagi keskin o'zgarishlar yotadi. D .B.Elkoninning ta’kidlashicha, mazkur o ‘zgarishlar bevosita idrok qilinadigan buyumlarga qaratilgan xohishning mantiqan mavhumroq buyumlarga y o ‘naltirilgan xohishga aylanishidir. Buning asosiy sabablari, bir tomondan, bolada oddiy umumlashtirish uquvining paydo bo‘lishi hisoblansa, ikkinchidan, unda nutq faoliyatining jadal sur’atlar bilan rivojlanishidir. Shundan so'ng uning faoliyati jozibador, maftunkor, jim jimador, yaltiroq narsalam ing tashqi alom atlariga va ulanii bevosita egallashga aloqador bo‘lmay, balki mazkur narsalam ing timsoli, ta saw u r obrazlari, kelgusida shulam ing hammasini o‘zlashtirish istagi asosiga quriladi. Bolaning orzu-istagi doirasidagi hali foydalanilmagan yangi, yashirin, ammo ro‘yobga chiqadigan imkoniyatlar uning 95 kattalar bilan munosabatida, m uomalasida, muloqotida, o ‘zining shaxsiy faoliyatida, his-tuyg‘usining mazmuni va rivojlanishidagi keskin, muhim o'zgarishlar uchun zarur shart-sharoitlar sifatida xizmat qiladi. Undagi tasavvur bilan uzviy bog'liq his-tuyg‘ular xohishni qondirishda oldindan taajjublanish jarayoniga keng istiqbollar yaratadi. Boladagi mavjud his-tuyg‘ular xohishni qondirishni bevosita aks ettirish bilan kifoyalanib qolmaydi, balki kelgusida amalga oshirish moMjallangan faoliyalning ahamiyatini ham o ‘zida mujassamlantiradi. Shuning uchun bolaning quvonchi bilan qayg'usi d a fa ta n qanday maqsadni ko‘zlashga (amalga oshirishga) yo‘nalganida emas, balki qaysi faoliyatni (ishni) rejalashtirgani bilan uzviy bogTiqdir. Bolaning xohish va istagidagi ayrim o'zgarishlar, u larn in g tasaw u rlar bilan birlashuvi maktabgacha yoshdagi sub’ektlarda faoliyatning yangi ko‘rinishlari (rolli o‘yinlar, ijodiy, tasviriy va konstruktiv faoliyat, sodda mehnat faoliyati) keng koMamda rivojlanishiga qulay imkoniyat yaratnvchi shart-sharoit hisoblanadi. Bola o'zining faoliyatida tevarak-atrofdagi narsalar va hodisalar to‘g lrisidagi tasavvur obrazlaridan amaliy foydalanish bilan chegaralanib qolmay. ularga nisbatan o ‘zining shaxsiy emotsional munosabatini ham bildiradi. Bu hoi ko‘pincha ulam ing ijodiy o'yinlarida yaqqol k o ‘zga tashlanadi. Ijodiy o ‘yinlarda bolaning kattalar faoliyati haqidagi, ulam ing o'zaro munosabati to ‘g ‘risidagi tasaw uri aks etadi, u ovzini kattalar bilan birga harakat qilayotgandek his etadi, hatto voqelikning bevosita qamashchisi vazifasini o ‘taydi. Harakalga undovchi xohish-istak bolaning tasavvuri bilan uzviy bog'lanib, shuningdek, bevosita idrok qilish mumkin b o ig a n vaziyat bilan aloqaga kirishib, yangidan yangi xohish-istaklami keltirib chiqaradi. Hatto, bolani o lzi uncha qiziqmaydigan faoliyatga ham undashi yoki tanish faoliyatga yangicha shakl va mazmun berib uni bajarishga yo‘naltirishi mumkin. Psixologik m anbalardan m a’lumki, mazkur yoshdagi bolalami o ‘zlari xohlamaydigan zerikarli faoliyatga (chunonchi, yozishga, rasm chizishga, mehnatga, harakatli o‘yinga) majbur qilish mumkin emas. Ular o ‘zlari xohlamagan m ashglulotlarda juda tez charchaydilar. Shunday m ashg‘ulotlarga amaliy jihatdan yondashib, yaqqollik alomatlari kiritilsa, bolalar ishga astoydil, butun vujudlari bilan kirishib ketadi. N atijada ularda shu mashg‘ulotga ijodiy munosabat vujudga keladi. Mazkur yosh davridagi bolalarning kattalar bilan m unosabatga kirishuvining eng muhim xususiyatlaridan biri - ulam ing xohish-istaklarini boshqarish imkoniyati mavjudligidir. Ularni kattalam ing ezgu niyatiga ko*niktirish, ota-onalar va murabbiyalar mayliga bo‘ysundirish mumkinligidir. Ulam ing boshqa yosh davrlaridagi bolalardan farqi ularda nisbatan xolirjam, barqarorroq his-tuyg‘ular mavjudligi, ulam ing affektiv holatlardan uzoqroqlik, nizolarga kam berilishidir. Bunday bolalarda affektiv (jazavali) holat yuz berishi mumkin, lekin u vaqtinchalik bo1 lib, yaqqol harakat bilan emas, balki tasavvur obrazlari dinamikasi bilan bog* liq holda yuzaga keladi. Bevosita idrok qilinmaydigan holatlarga nisbatan his-tuyg'u, m urakkab ichki tu g ‘yon va kechinm alam ing paydo bo‘lishi, keyinchalik em otsional o'sish 96 uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratadi. L.S.Vigolskiyning ta ’kidlashicha, bola o ‘yin faoliyatida bem or singari yig‘laydi, o ‘yinning ishtirokchisi sifatida quvnaydi. Shuning uchun uning kechinmalari bemor to ‘g ‘risidagi ta saw u r obrazlarining majmuasi bilan ulaming nisbatan rang-barangligi bilan aniqlanadi. Bola tanlagan rol undagi mavjud kechinm alam ing am aliy ifodasi kabi gavdalanadi. Ertaklar tinglashda bolada qahramonlar to'g 'risid ag i dastlabki kechinm alar paydo bo‘ladi, unga emotsional ta ’sir etish imkoniyati tug‘iladi, kechinmalarni aks ettirish esa ta sa w u r doirasida vujudga keladi. Masalan: doktor - davolaydi, shofyor - haydaydi, sotuvchi - mol sotadi, uchuvchi - samolyomi boshqaradi, o ‘qituvchi - bolalarga bilim beradi va hokazo. D.B.EIkonin, Ye.A.Arkin, A.V.Zaporojes va boshqalam ing isbotlashicha, mazkur shart-sharoitlar bolada kattalar hayotida faol ishtirok etish tuyg'usi va istagini vujudga keltiradi. Bu holda bolaning faoliyati kattalar faoliyatidan farqlanadi, uning hayot sharoiti kengayadi, shaxslararo munosabat va shaxsiy m unosabatlam ing xususiyati oydinlashadi, unda voyaga yetganlarning kundalik ishlarida faol qatnashish xohish-istasi kuchayadi. Uch yoshli bolalam ing psixologik xususiyatlari. Uch yoshda harakatni m uvofiqlashtirish jarayonining takomillashuvi bolaga yugurganida, birjoyda tik turganida muvozanatni saqlash imkonini yaratadi. Buning natijasida bola mustaqil holda turli harakatlami amalga oshira boshlaydi. Jismoniy jihatdan mustaqillikka erishish bolada erkin, kattalaming nazoratisiz, o cz holicha qandaydir ishlami bajarish, umuman mikro va makro muhitda shaxs sifatida yashash istagini tug‘diradi. Xususan bolada ikkinchi signallar sistemasining paydo bo‘Iishi mazkur davr uchun muhim ahamiyat kasb etib, u eng qulay (senzitiv) o ‘sish bosqichi vazifasini o ‘taydi. Ikkinchi signallar sistemasining vujudga kelishi nutq va nutq faoliyatiningo‘sishi bilan bevosita aloqador bo‘lib, biri ikkinchisini taqozo qiladi. Nutq jarayonining vujudga kelishi psixofiziologiyaning shartli reflekslar qonunlari ta ’sirining mahsuli (hosilasi) sifatida sodir boMadi. Bolada nutq reflekslari kattalarga taqlid qilish asosida yoki ularning kichkintoylar bilan 97 uzluksiz muloqotga kirishuvi orqali hosil bo‘ladi hamda ota-onalar va tarbiyachilarning so*z va atamalarni to ‘g ‘ri talaffuz qilishni o ‘rgatishlari oqibatida jadal sur'atlar bilan takomillashadi. Yuqoridagi umumiy xulosalar asosida aytish m umkinki, uch yoshgacha davr nutq va nutq faoliyatini eng. oqilona namoyon qilish va to‘g ‘ri, maqsadga muvofiq rivojlantirish bosqichi hisoblanadi. Binobarin, har bir yosh davrining o*ziga xos qulay o ‘sish pallalari, imkoniyatlari va o ‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu narsa umumiy psixologik qonuniyatlarga suyangan holda talqin etiladi, shu bilan birga yetakchi faoliyatning roli inobatga olinadi. Bolaning tik yurishga odatlanishi, fazoviy qonuniyatlar, o ‘ziga xoslik, borliqdagi m avjudotlami to‘g‘ri idrok qilish kabilar unda turli psixologik sifatlarni shakllantiradi, shuningdek, mutlaqo yangi shaxs xususiyatlam i vujudga keltiradi. Unda harakat shakllariga nisbatan sinchkovlik uquvi ko‘proq o lsadi, vaqtni ta saw u r qilish, vaqt oMchovlariga qiziqish tuyg‘usi uyg‘onadi. O lyin faoliyatida, tengdoshlari va kattalar bilan bevosita muloqotga kirishishda vaqtni, fazoni va harakami idrok qilish malakasi takomillashib boradi, m azkur psixologik kategoriyalar sifat jihatdan yangi rivojlanish bosqichiga ko‘tarila boshlaydi. Mazkur davrda nutq mazmunliroq, nutq faoliyati esa gramm atik, morfologik va sintaksistik nuqtai nazardan to ‘g‘ri tuzilishga ega b o ‘la boradi, bolaning bu boradagi faolligi mislsiz darajada o ‘zgaradi. Atoqli psixologlar va o‘zimizning kuzatishlarimizga qaraganda, uch yoshli bola soat sayin bir nechtadan (ona tili yoki begona tilga doir) so‘zlami o lzlashtiradi va o ‘zining nutq boyligiga aylantiradi. Nutq faoliyatining rivoji o ‘zgalar nutqini oqilona idrok qilish va tushunish imkonini yaratadi, shaxslararo muomala ko‘lamini yanada kengaytiradi. Shunga o‘xshash o ‘zgarishlar bola atrof-muhit to‘g ‘risidagi m a’lumotlarni, axborotlami, ilmiy bilimlai%va ijtimoiy ko‘nikmalami egallashi uchun puxta zamin hozirlaydi. N atijada.uch yoshlilar psixikasi yangiliklam i aks ettirish va ulardan ta’sirlanishdek murakkab funksiyani bajara boshlaydi. Shular sababli bu yoshdagi bolalar o‘zining ko‘rganIarini, eshitganlarini tez idrok qiladilar va eslab qoladilar, hatto ulami tushunishga intiladilar, ular o ‘z bilimdonliklarini namoyish etishga, o ‘zlarini shaxs sifatida ko‘rsatishga harakat qiladilar. 0 ‘zining kattalar orasidagi o ‘mini topish istagi, hissi “Men davrPni vujudga keltiradi. Bolaning yangi ehtiyoj va intilishlari kattalar tomonidan g'ayritabiiy qabul qilinishi ular 0 ‘rtasida “anglashilmovchilik”ni keltirib chiqaradi. Unda kattalam ing ko‘rsatmasi, tavsiyasi, iltimosi, buyrug‘i va tazyiqiga qarshilik ko‘rsatish tuyg‘usi vujudga keladi. Shu tariqa shaxslararo munosabatda ziddiyatlar, ichki nizolar, psixologik inqiroz namoyon b o ‘ladi. Bulaming barchasi “Men davri”ning hosilasi boMib, bola shaxs sifatida shakllanayotganidan dalolat beradi. Inqirozning sabablari har xildir. Inqiroz davrida bolaning kattalarga qarshilik ko‘rsatishi ham turli ko‘rinishlarga ega bollib, ular o ‘tkinchi psixologik holat va hodisaga o ‘xshaydi. Lekin oila va bog‘chada qiyinchiliklam i yengish jarayonida bolaning shaxsiga 98 uning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda to ‘g ‘ri va oqilona yondashish uni inqirozdan ruhan mutlaqo so g io m olib chiqish imkonini yaratadi. Quyida ana shu qarshiliklam ing ayrim ko'rinishlari haqida qisqacha to'xtalam iz. K o'pchilik psixologlam ing tadqiqotlaridan va o ‘zim izning kuzatishlarimizdan m a’lumki, bolalar m azkur inqiroz davrida bir necha ko'rinishdagi qaysarlik yoshini bosib o ‘tadilar. Ana shu ko‘rinishlam ing bittasi biz nazarda tutgan davrga, y a ’ni bolaning 3 yoshiga to 'g 'ri keladi. Shu davrda uning ruhiy dunyosida sifat va miqdor jihatdan turli o ‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o'zgarishlar uning olamni o‘zicha kashf qilayotganiga, psixikasi m a’lumot va axborotlar bilan soat sayin bosib borayotganiga bog1 liqdir. A'yni shu yoshda bolada irodasiga ishonch hissi tug"iladi, u o'zligini anglay boshlaydi. O 'zligini anglash qaram a-qarshiliklarni, ziddiyatlam i yengish bilan am alga oshadi. Mazkur yoshdagi bola ba’zan o ‘ziga aytilgan so'zning mohiyatini tushunmasligi, anglab yetmasligi, goho o ‘yinga haddan tashqari berilib ketib, kattalam ing ovozini eshitmay qolishi mumkin. Bunday paytda bolada tashqi ta’sirga yoki q o 'zg'atuvchiga e ’tibor berish qobiliyati yetishmasligi, bunga uning ko'tarinki yoki g 'oyat tushkin kayfiyati halaqit berishi mumkin. B a’zan bola o 'z 0 ‘ylari va ichki kechinmalari bilan bandligi sababli uning tashqi ta'sirga javob qaytarishi biroz kechikishi ham mumkin. Ana shu jarayonga o'zgalam ing psixologik qonuniyatga rioya qilmay qo'pollik bilan aralashuvi yoqimtoy, odobli bolalam i ham darrov jahli qo'zg'aydigan, gap ko‘tara olmaydigan, nozik tabiatli shaxslarga aylantirib qo'yishi mumkin. Bunda kattalaming muloqotdagi qo'polligi bolada qaysarlikning belgilarini yaqqol namoyon eta boshlaydi. U har qanday taklifni, buyruqni, hatto, iltimosni ham rad qiladi, o'ziga berilgan barcha savollarga bir marom da “y o 'q ”, “kerakm as”, "berm aym an”, “bilm ayman” deb javob qaytaraveradi. Kattalar bilan bola o'rtasidagi munosabaming buzilishi tufayli uning xatti-harakatida o'jarlik illati paydo bo'ladi. Buning asosiy sababi bolada o'zining ichki kechinmalari, his-tuyg'ulariga bog'liq harakatlami mustaqil bajarish istagi tug'ilishi, “m en” bilan bog'liq butunlay yangi nuqtai nazaming vujudga kelishidir. M azkur davm i inson shaxsini shakllantirishda eng murakkab davr desak, xato qilmagan bo'lam iz. Shunga ko'ra katta yoshdagi odamlar, ota-onalar, bog'cha tarbiyachilari shu davrda bolaga undagi o'zgarishlam i, murakkab ichki kechinm alam ing mohiyatini psixologik inqirozni inobatga olgan holda munosabatda bo'lsalar, ijobiy voqelikni keltirib chiqaradi. Yuqorida aylganim izdek, bu davrda bolaning irodasi, irodaviy sifati takom illasha boshlaydi, shaxsning murakkab fazilatlari xarakter xislatlari barqarorlashadi. Bola o'zligini angl'ashming tashqi va ichki belgilari yaqqol ko'zga tashlanadi. “O 'z im ” bilan b o g 'li^ e z g u niyat mustaqillikka intilish tuyg'usini vujudga keltiradi, binobarin, ularning ta’siri tufayli unda o 'z xulq-atvori, “yurish-turishi” bilan kattalam ing maqtovi va olqishini eshitish ishtiyoqi tug'iladi. Shaxsning xulqini baholash keyinchalik o'zini o'zi baholash darajasiga yetadi. 99 Katta yoshdagi odamlar, ota-onalar, tarbiyachilar bunday hollarda o ‘zlarini osoyishta tutishlari, sharoitga qarab bolaga biroz yon berishlari, b a’zan ularga aytganlarini qildirishlari, kerakli paytlarda masalani ochiq qoldirishlari lozim, chunki shaxslararo munosabatning ba’zan m uam m oligicha qolishi ham maqsadga muvofiqdir. Yaxshisi asabiylik vaziyatida bolaning diqqatini boshqa narsaga (ob'ektga) jalb qilish, uni mushkul holatdan chalg‘itish m a ’qul. Shaxsiy kuzatishlarimizda ayon bo‘ldiki, mazkur holat bolaning ruhiy dunyosiga qattiq ta'sir qiladi, u o ‘zining nojo‘ya qiliqlari kattalarga asto yoqm ayotganini anglaydi. Shu davrda organizmning tez sur’atlar bilan o‘sishi oqibatida bola sho‘x, serg‘ayrat, tinib-tinchimas; hamma narsaga qiziquvchan, harakatchan bo‘lib qoladi. Undagi bu o ‘zgarishlar tabiiy ekanligini kattalar yaxshi bilishlari, o'zlarining kichkintoylarga m uomala va munosabatlarini tubdan o'zgartirishlari lozim. Binobarin, bola oldiga qo‘yiladigan talablar muayyan shart va sharoitga muvofjq boTishi kerak. Amaliy faoliyatda jism oniy va ruhiy o ‘zgarishlam i hisobga olmaslik kattalar bilan bolalam ing o ‘zaro m unosabatlarida qator qiyinchiliklami vujudga keltiradi; bola ota-onalar va larbiyachilarning gapiga quloq solmaydigan, topshiriqlami bajarmaydigan, qo‘rs, hech narsaga. ko'nmaydigan bo'lib qoladi. Bunday xatti-harakatni keltirib chiqaruvchi bosh sabab bolalam ing mustaqillikka intilishini kattalar tan olmasligidir. Shuning uchun ular goho kattalardan o‘rinli hafa boMadilar, nizoning sababini to 'g 4ri payqaydilar. 100 Ayrim kishilar bolaga topshiriq beradilaru, lekin uning qay darajada bajarilishi bilan qiziqm aydilar, bola qanday yutuqqa erishganiga e ’tibor bermaydilar. Bola o ‘ziga kattalam ing mensimay, hurmatsizlik bilan munosabatda bo'layotganini darrov sezadi. Shaxslararo munosabatda vujudga kelgan anglashilmovchilik va ginaxonlik ana shu holatga oqilona baho berilgunicha davom etadi. Erkalanish bilan vujudga keladigan o ‘jar!ik ham uch yoshlilar ruhiy dunyosida ko‘p uchraydi. Bolaga m e’yordan ziyod m ehr-muhabbat q o ‘yish, uni haddan tashqari erkalatish, har qanday xohishini qondiraverish, talab va ehtiyojini solzsiz ado etish ham unda erkalik va o ‘jarlikni paydo qiladi. Shuningdek, bolaning xulq-atvorini, qilgan ishini maqtayverish, uni o'rinsiz taltaytirish yoki unga nisbatan befarq munosabatda bo‘lish ham o ‘jarlikni keltirib chiqaradi. Bolani e ’tiborsiz qoldirish, nazorat qilmaslik, tekshirmaslik ham noxush oqibatlarga olib keladi. Masalan, e ’tiborsizlik bolani qattiq iztirobga soladi, unda tanholik tuyg‘usini, umidsizlik, begonasirash hissini vujudga keltiradi. Bular esa bolada kattalarga nisbatan ichki qarama-qarshilikni, o ‘zaro ziddiyatni, nizo alomatlarini tug‘diradi. Q o‘p hollarda bolalami o ‘z mayliga, o ‘z holiga tashlab qo‘yiladi, ularga ju d a barvaqt erkinlik, mustaqillik beriladi, ammo bunday qilish bola shaxsini tezroq takomillashtirishga xizmat qilraaydi. Hayot va faoliyatda har bir bolaning oldiga aniq, yaqqol talab va topshiriqlar qo‘ymaslik, unga homiylik qilmaslik uning ruhiyatiga qattiq ta’sir etadi, u o ‘kinadi va ichidan kuyunadi. 0 ‘zining himoyachisi y o ‘qligini his qilish ham bolada o ‘jarlikni yuzaga keltiradi. Boshqacha aytganda, bolaning ruhiy olamida kattalarga nisbatan paydo boMgan gina-adovat uni o'jarlikka yetaklaydi. Shaxslararo munosabatda adolat qaror topgunicha, ziddiyatning bosh sababchisi o ‘z xulqiga iqror bo'lgunicha qarama- qarshilik davom etadi. • >•••'•, • 0 ‘jarlik paydo boMgan bolaga muomalada uni behuda erkalatmaslik, maqtamaslik, uning barcha orzu-istaklarini qondirmaslik kerak. Xoh oilada, xoh bog‘chada hammaga bir xil bir maromda e ’tibor berish, bolani o‘z holiga tashlab qo‘ymaslik o ‘jarlikning oldini olishga xizmat qiladi. Bolalarda vujudga keladigan illatlar - o ‘jarlik, qiyiqlik, qaysarlik va hokazolarning sababini u kamol topayotgan muhitdan, unga ko‘rsatilayotgan tarbiyaviy ta’sirdan, sharoitdan, shaxsni shakllantirish jarayonidagi kam chiliklardan qidirish lozim. Eng muhimi, ota-onalar ham, tarbiyachilar ham boladagi salbiy ruhiy holat o ‘tkinchi ekanini bilishlari, uning sabablarini haqqoniy aniqlashlari, u bilan umumiy til topishlari, unga nisbatan samimiy munosabatda bo1 lishlari zarur. Hayot va faoliyatda kattalar bolaning shaxsini hurmat qilishlari, uning ehtiyojlari bilan hisoblashishlari, his-tuyg‘usini boshqarish imkoniyatlarini aniqlashlari kerak. Bolani sevish, uning yosh xususiyatlarini hisobga olish, qiziqishlariga e ’tibor berish - o'jarlikning oldini olishning muhim shartidir. Uch yoshli bola jam oat joylarida, ko‘pchilik orasida o'zini qay tarzda tutishi kerakligini bilmaydi. Shuning uchun buni kattalar tushuntir ish lari, amaliy 10 ! ko'rsatm alar berishlari shart. Biroq bu ish harakal bilan uzviy bog'lanm asa, ko'zlangan natijaga erishish mumkin emas. O 'yin faoliyatida bola shaxsida xulq va odob malakalari asta-sekin shakllantiriladi. Uch yoshlilar shaxsini shakllantirishda ulami boshlagan ishni oxiriga yetkazishga, qiyinchiliklam i yengishga, sabr-toqatga, asabiylashm aslikka, bardoshlilikka, yig'idan o ‘zini tiyishga, ortiqcha xatti-harakat qilm aslikka o'rgatish juda katta aham iyatga ega. Bolada ijobiy-axloqiy k o ‘nikm a va malakalar, odatlar mustaqil ishlami bajarishga intilishda vujudga kela boshlaydi. Shuning uchun kattalar bolani topshiriqni qanday bajarishini nazorat qilib turishlari lozim. Umuman aytganda, bolani o ‘z holiga tashlab qo‘yish pedagogik nazokatga (taktga) xilofdir. Bolaning shaxsi tarkib topishida kattalam ing axloqiy ibrati alohida ahamiyatga molikdir. Lekin yuksak fazilatlami, insoniy xislatlam i shakllanti rishda shuning o'zigina yetarli emas, chunki bola o ‘zicha faol harakat qilmasa, hamkorlikdagi faoliyatda ishtirok etmasa, unda hech mahal xulq-atvor ko'nikmalari hosil bo'lm aydi. M a'lum ki, o'yin faoliyatida va muloqotlarda bolaning shaxsiy fazilatlari hamda xarakter xislatlari uning nutqiga bog'liq holda ro'yobga chiqadi. Bolaning nutq faoliyati qanchalik ravon va boy b o is a , u ona tilining durdonalaridan unumli foydalana olsa, uning o‘zaro fikr almashishi ham shunchalik qulay va oson am alga oshadi. Kam olotning m azkur pallasida egotsentrik nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Harakatli va rolli (syujetli va mazmunli) o'yinlar (chunonchi, “M illitsioner”, “Sotuvchi”, “S hifokor”, “Qorbobo”, “Veterinar” va boshqalar) jarayonida amaliy xatti-harakat bilan uzviy bog'liq holda bola shaxsida insoniy xislatlar tarkib topa boradi. O 'yin faoliyati va turli o'yinlar bolada irodaviy sifatlami takomillashtirishda, his-tuyg'uni boshqarishda yetakchi faoliyat vazifani o'taydi. Rolli o'yin - maktabgacha yoshdagi bolalam ing yetakchi faoliyati. Rolli o 'y in m azkur yosh davridagi bolalam ing eng muhim faoliyati bo'lib, ular bunday o ‘yinda go'y o katta yoshdagi odam lam ing barcha vazifalari va ishlarini amalda bevosita “bajaradilar” . Shu boisdan o'yin faoliyati uchun maxsus yaratiladigan sharoitlarda ijtimoiy muhit voqealari, oilaviy turmush hodisalari, shaxslararo m unosabatlam i umumlashtirgan holda aks ettirishga harakat qiladilar. Bolalar 102 kattalam ing turmush tarzi, his-tuyg‘usi, o ‘zaro m uomala va muloqotlarining xususiyatlarini, o ‘ziga va o ‘zgaIarga, atrof-m uhitga munosabatini yaqqol voqelik tarzida ijro etish uchun turli o ‘yinchoqlardan, shuningdek, ularning vazifasini o ‘tovchi narsalardan ham foydalanadilar. A m m o shuni alohida ta ’kidlash lozimki, ijtimoiy va maishiy voqelikning barcha jabhalarini qam rab oiadigan rolli o ‘yin ularda birdaniga emas, balki turm ush tajribasining ortishi, ta sa w u r obrazlarining kengayishi natijasida vujudga keladi va mohiyati ham da mazmuni jihatdan oddiydan murakkabga qarab takom illashib boradi. Yirik psbcologlar A .Vallon, J.Piaje, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G .Ananev, D.B.EIkonin va boshqalam ing fikricha, go‘daklik davrida bolaning predmetli faoliyati negizida rolli o‘yin uchun eng zarur sharoitlar asta-sekin vujudga kela boshlaydi. M azkur olim lar va ularning shogirdlari to ‘plagan m a’lum otlarga asoslanib rolli o ‘yinni vujudga keltiruvchi muhim omillar qatoriga quyidagilam i kiritish mumkin: 1) g o ‘daklik davridagi predmet bilan uni harakatlantirish orasidagi bog‘Iiqlik o ‘z ahamiyatini y o ‘qota boradi, natijada predmet bilan harakat alohida hukm surish imkoniyati tug'iladi va bola ulam i alohida um umlashgan tarzda aks ettira boshlaydi; 2) bola haqiqiy o‘yinchoqlar o ‘m iga ularning asl mohiyatini to ‘la aks ettirolmaydigan yasam a va beo'xshov nusxalaridan keng foydalanadi (fabrikada tayyorlangan q o ‘g ‘irchoq yoki avtom obil o ‘m iga uyda yasab berilgan shunday narsalar bilan qanoatlanish); 3) bolaning o ‘z xatti-harakatlari kattalaming ishlaridan farqlanishiga intilishi, unda o‘ziga xos shaxsiy harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi; 4) bolada o ‘z xatti-harakatini kattalar faoliyati bilan qiyoslash, harakatlam ing m ohiyatini muvofiqlashtirish va aynan tuzilishi jihatdan bir-biriga yaqinlashtirish istagining tug‘ilishi; 5) bola kattalam ing hayoti va faoliyatida uchrab turadigan, odatdagi turmush muammolarini o ‘zida aks ettiruvchi, m a’naviy va maisliiy ko‘rinishga ega bo4lgan hayot jabhasini o ‘z xatti-harakatida izchil ravishda tiklashga (ularning rolini bajarishga) urinishi. Rolli o ‘yin faoliyatini vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan biri — bolada o ‘z xatti-harakatini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish, aynan unga o ‘xshatish tuyg‘usining mavjudligidir. Xuddi shu sababli kattalar va ularning xatti-harakatlari bolaning ham tashqi, ham ichki ibrat namunasi bo‘ladi va kattalar uning xulq-atvori yurish-turishining ham ob’ekti, ham sub’ekti hisoblanadi. G o'daklik davridan maktabgacha yoshga o ‘tgan bolalam ing faoliyati kattalar rahbarligidagi faoliyatdan mustaqil o ‘z-o ‘zini nazorat qilish darajasiga o ‘sib o ‘tadi. Biroq yuqorida ta’kidlangan barcha shart-sharoitlar o ‘zaro uzviy bog‘lanmasligi sababli har qanday rolli o ‘yinning negizi vazifasini o ‘tay olmaydi va shunga ko‘ra m a’lum davrgacha o‘yin faoliyati predm etlarga bog'liq tarzda am alga oshadi. 0 ‘yin faoliyatini takomillashtiradigan sharoitlam i tadqiq qilgan N.M .Aksarinaning ta’kidlashicha, o ‘yin o ‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi, buning uchun kam ida uchta sharoit mavjud boMishi kerak: a) bolaning ongida uni qurshab 103 turgan voqelik to‘g ‘risidagi xilm a-xil taassurotlar tarkib topishi; b) har xil ko‘rinishdagi o‘yinchoqlar va tarbiyaviy ta ’sir vositalarining m uhayyoligi; v) bolaning kattalar bilan tez-tez muomala va m uloqotga kirishuvi. B unda kattalaming bolaga bevosita ta’sir ko‘rsatish uslubi hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. Yuqorida tahlil qilingan ob’ektiv shart-sharoitlam ing o*zi rolli o ‘yinlam i yaratish uchun hali yetarli emas, buning uchun bola bilan kattalar o ‘rtasidagi munosabatni tubdan o ‘zgartirish lozim, aks holda, m ustaqillik vujudga kelm aydi. Bunda kattalar bolaga nisbatan talabchanlikni oshirishlari, uni m ustaqil ravishda xatti-harakat qilishga majbur etishlari m a’qul. Shunga o ‘xshash tadbirlar bolada mustaqillik va mustaqil faoliyatni tashkil qilish uquvini shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bola asta-sekin kattalam ing hayoti va faoliyati dunyosiga kirib boradi, oldin hamkorlikdagi faoliyatda nam oyon bo4gan ijobiy his- tuyg‘ular, shijoat va dadillik sari yetaklovchi ruhiy kechinm alar ib rat-n am u n a darajasigako'tarilgan kattalaming ruhiy olamiga ko‘chiriladi. Endi bolaning o ‘zi mustaqil ravishda kattalam ing hayoti va faoliyatiga kirishish y o ‘llarini topa boshlaydi. U keyinchalik katta kishilam ing hayoti va faoliyatining barcha jabhalarida va shaxslararo m unosabatlarida qatnashish istagini k o ‘rsatadigan bo‘ladi. Shuning uchun rolli o‘yin u kattalar bilan bola o ‘rtasidagi yangicha munosabatlar asosida vujudga keladi, deb xulosa chiqarish mumkin. Rolli o ‘yin vujudga kelishi jihatidan ijtimoiy xususiyatga ega bo ‘lib, kattalam ing hayoti va faoliyatini qayta tikliash va takrorlashdan boshqa narsa emas, shuningdek, bu o‘yin faoliyati o*zining mazmuni va mohiyati bilan ham ijtimoiydir. Rolli o ‘yin bola mustaqil faoliyatining yorqin namunasi hisoblanib, u o*yinning mazmuni orqali kattalam ing hayoti bilan yaqindan tanishadi. Kichik m aktabgacha yoshdagi bolalaming rolli o ‘yinlarda faoliyatini, ana shu o*yin sharoiti va predm etli harakatning o ‘zaro munosabatini tekshirgan L.S.Slavina rolli o ‘yinlarda ko‘pincha asosiy e ’tibor o‘yinchoqlar bilan harakat qilishga qaratilishini, bunda o ‘yinchoq harakatining xususiyati sub’ekt uchun yetakchi faoliyat vazifasini o‘tashim, bu jarayonda rol ikkinchi darajali alomatga aylanib qolishini, am mo bola o‘yinIar (“Kubcha”, “Geometrik shakllar”, “Tushki ovqat tayyorlash” kabi ta’limiy mushg‘ulotlar)da qandaydir vazifani bajarishini qayd qiladi. O lim aning yozishicha, rol va o‘yinning shart-sharoitlari bolaning harakati uchun farqi y o ‘q narsalar emas, bola jism larga ijtimoiy mazmunni aks ettiruvchi voqelik sifatida yondashadi. Shunday qilib, psixologik adabiyotlar tahliliga tayanib m aktabgacha yoshdagi bolalam ing o ‘ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilam i kiritish mumkin: I) bola odam lam ing faoliyati, ulam ing predmetlarga m unosabati va o ‘zaro muom alasiga qiziqadi; 2) bolalar rolli o ‘yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo ‘shqin his-tuyg‘uli jihatlarini aks ettiradilar; 3) rolli o ‘yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o ‘z istagini am aliyotga tatbiq qiladi; 4) kattalaming hayoti va faoliyatiga kirish bolaning ta sa w u ri tim sollari tariqasida namoyon bo‘lsa ham, um um an uning chinakam shaxsiy hayotida o ‘chmas iz qoldiradi. |