Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

eyni  vaxtda  məcburi  qaydada  idarəetmənin  marketizasiyasım,  dövlət  əmla-  kmm 

özəlləşdirilməsini  və  cəmiyyətin  demokratikləşdirilməsini  nəzərdə  tutursa,  Çin 

modelində  islahatların  birinci  mərhələsində  əsas  diqqət  idarəetmənin 

marketizasiyasına verilmişdir. 

1992-ci ildə taxıl, yağ, kömür, pambıq, sap, toxuculuq, yun və ipək parçalar, 

velosiped, paltaryuyan maşınlar və digər xalq istehlakı mallanmn istehsalımn mütləq 

həcminə  görə  dünyada  birinci  yeri  tutmuşdur.  Hal-hazırda  Çin  polad  və  prokat, 

kömür, sement, rəngli televizorlar, pambıq parçalar, taxıl, ət, pambıq istehsalı üzrə 

dünya  lideridir.  Xarici  ticarət  surətlə  artır,  istehsal  olunan  məhsullann  dörddə 

birindən çoxunu ixrac edir. Dövlət yerli dövlət kompaniyalanna pul buraxırdı. Əgər 

onların öz vəsatləri çatışmırdısa, onlar borc öhdəlikləri ilə ödəniş həyata keçirirdilər. 

Beləliklə,  Çinə  14  il  lazım  oldu  ki,  iqtisadiyyatın  idarə  olunmasında  və  onun 

inkişafmm təmin edilməsində bazar mexanizmlərinə üstünlük verilsin. Ancaq güclü 

dövlətçilik və tədricilik nəticəsində həmin mexanizmlər apancı rol kəsb etdilər. 

Sənayedə  bazar  münasibətlərinin  formalaşdıniması  başlamldı.  1992-ci  ildə 

sənaye məhsullannm istehsalı və satışmm təxminən yansı dövlət plan- lan ilə yox, 

bazar  mexanizmləri  ilə  tənzimlənirdi.  Məhsullarm  bir  o  qədər  hissəsi  də  bazar 

qiymətlərilə satılmışdır. Əmtəə axınım tənzimləyən metodlardan istifadə edilməyə 

başlanıldı:  taxıl,  ət,  əlvan  metallar  və  s.  üzrə  biıjalar  yaradıldı.  Dövlət  tərəfindən 

qiymətlərə  təsir  edən  iqtisadi  vasitələr  təkmilləşdirildi,  sabitlik  ehtiyat  fondları 

yaradıldı.  Valyuta  daxilolmalanmn  artması  sənayenin,  xüsusilə  əvvəllər  Çində 

olmayan 

mürəkkəb 

elektrik 

məişət 

texnikasmın 

istehsal 

sahələrinin 

modernləşdirilməsi və yaradılması üçün yeni texnika və texnologiya almağa imkan 

verdi. İslahatlar nəinki istehsal münasibətlərini dəyişdirdi, eyni zamanda milli gəlirin 

bölüşdürülməsi  pro-  porsiyalanm  dəyişdirməyə  imkan  verdi.  Kənd  bsərrüfatı 

məhsullannm tədarük qiymətləri dövlət tərəfindən artınidı, müəssisələrin vəsaitləri 

və  əmək  haqqı  fondlan  artdı.  Fərdi  gəlirlərin  artması  yeni  məhsullar  üçün  bazar 

yaratdı. 

Direktiv  planlaşdırmanın  əhatə  etdiyi  fəaliyyət  sferası  ixtisar  edilir,  tez-tez 

dövlət  sifarişləri  bazar qiymətlərilə  yerləşdirilir.  İslahatlann  vacib  elementlərindən 

biri müasir sosial təminat sistemi yaratmaq olumuşdur. İşsizliyə görə sığorta şistemi 

yaradılır.  Bazar  iqtisadiyyatlı  digər  ölkələrdən  fərqli  olaraq,  Çində  müəssisələrin 

sosial  fiınksiyalan  onlardan  götürülür  ki,  əsas  diqqəti  onlar  istehsalın  və  satışın 

genişləndirilməsinə versinlər. Ancaq 2001-ci ildən Ümumdünya Ticarət Təşkilatma 

daxil  olan  Çin  iqtisadiyyatın  liberallaşdıniması  istiqamətində  tədbirlər  həyata 

keçirmişdir,  tqtisadiyyatm  açıqlıq  səviyyəsi  genişləndirilmiş,  kömrük  və  vergi 

normalan unifikasiya edilmişdir. Bununla yanaşı xarici ticarətdə proteksionizm Çin 

hökumətinin  sənaye  siyasətinin  tərkib  hissəsi  kimi  saxlanılır.  Hökumətin  sənaye 

siyasəti 

43 

---

isə bu və ya digər mal qruplan üzrə idxalı əvəzləyən vəzifənin həyata keçirilməsinə 

istiqamətlənmişdir.  Bəzi  mallar  üzrə  ixrac-idxal  əməliyyatla-  nnda  dövlət 

kompaniyalarının vasitəçilik sistemi ləğv edilsə də, ancaq taxıl məhsullan, neft və 

neft  məhsulları,  kübrələr,  pambıq  və  pambıq  lifi,  tütün  və  siqaretlər,  şəkər,  bitki 

yağlan, volfrom filizi və konsentratlan, çay, kömür və koks, ipək, gümüş və digər 

mühüm əhəmiyyətli mallarla xarici ticarət hüququ, əvvəlki kimi, dövlət idxal-ixrac 

kompaniyalanna  verilmişdir.  Göstərilən  mallara,  dərmanlara,  duza,  təbii  qaza 

qiymətlərin qoyulması, kommunal xidmət tarifləri, mənzil haqqı, suvarma üçün suya 

ödəniş haqqı və poçt xidmətləri tarifləri əvvəlki kimi dövlətin səlahiyyətindədir. 

2009-cu ildə Çin Xalq Respublikasında orta idxal tarifi 9,8 faiz, o cümlədən 

sənaye malları üzrə 8,9, kənd təsərrüfatı məhsullan üzrə - 15,2 fafz təşkil etmişdir. Bu 

göstərici  üzrə  Ümumdünya  Ticarət  Təşkilatının  (ÜDT)  üzvləri  arasında  Çin  aşağı 

tarifli  ölkə  kimi  qiymətləndirilir.  Rəqa-  bətqabiliyyəti  aşağı  olan  milli  istehsalı 

qorumaq məqsədilə nisbətən yüksək olan müvəqqəti idxal tariflərindən də istifadə 

olunur.  Təxminən  600  adda  malin  idxalına  belə  tariflər  şamil  edilir.  Ümumdünya 

Ticarət  Təşkilatına  üzv  olmasına  bakmayaraq,  Çində  bir  çox  sənaye  və  kənd 

təsərrüfatı məhsul- lanna idxal kvotası saxlanılır və gömrük ixrac tarifləri və ixrac 

kvotalan tətbiq edilir. Bu, əsasən xammal xarakterli məhsullara, kömürə, xam neftə, 

əlvan  metal  filizlərinə  və  s.  aiddir.  Onlann  ixracının  məhdudlaşdınimasında 

hökümətin  məqsədi  daxili  bazarda  adekvat  təklifi  təmin  etməkdir.  Bu  malların 

əksəriyyətinin qiymətlərini dövlət, tənzimliyir. 88 adda mala tətbiq edilən ixrac tarifi 

20-50 faiz həddində müəyyənləşdirilmişdir. Son on ildə ölkəyə idxalın həcmi xeyli 

artdığına  görə  hökumət  antidemninq  tədbirləri  həyata  keçinnəyə  başladı  (66, 

s.64-68). 

Çin öz mallarının ixracına görə 10 ən apancı ticarət dövlətləri sırasına daxil 

olmuşdur.  2004-cü  ildə  xarici  ticarət  dövriyyəsinə  görə  Çin  3-cü  yerə  çıxmışdır. 

2009-cu ildə Çində ümumi daxili məhsulun artımı 8,5 faiz olmuşdur. 01.01.2009-cu 

ilə qızıl-valyuta ehtiyatlan 2 trilyon dollar olmuşdur. 

ABŞ-ın,  Avropa  İttifaqının  və  Yaponiyanın  etirazına  baxmayaraq,  Çində 

milli valyuta kursu elə müəyyən edilmişdir ki, o, ixracı stimullaşdınr. ABŞ-ın Çinlə 

ticarət  balansının  defisiti  çox  böyük  məbləğ  təşkil  edir.  Milli  valyutanın 

möhkəmləndirilməsinin  əsasında  (bir  dollara  daha  az  milli  valyuta  əldə  etmək), 

ekspertlərin  fikrincə,  dövlətin  ümumi  iqtisadi  strategiyasının  dəyişməsi  və  indiki 

ixracat  modelinin  iqtisadi  inkişafı  əvvəllər  olduğu  kimi  dəstəkləməyəcəyi  faktımn 

etirafı durur. Hesab edirlər ki, ixracata istiqamətlənmə Çinin daxilində istehsalatın 

tarazlaşdınimış strukturunun qurulmasına məhv edici təsir göstərir. Milli valyutanın 

möhkəmləndirilməsi regional seçimdir. Çünki bu tədbir inflyasiyanı sabitləşdirməyə 

kömək edir və istehsalın strukturunun optimallaşmasına gətirib çıxanr. Apanlmış 

44 

---