Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
edilməsi, onlardan təyinatı üzrə istifadəsinin qanunvericiliklə təmin edilməsi, bir tərəfdən, dövlət gəlirlərini artıra, digər tərəfdən, əsas fondların mo- demizasiyasım sürətləndirə bilər. Hasilatm pay bölgüsü əsasında fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər üçün dövlət xüsusi vergi rejimi müəyyən edir. Onlardan bəziləri üçün mənfəətdən vergi, subpodryad təşkilatlan üçün isə dövriyyədən vergi ödəmələri nəzərdə tutulur. Digər vergilərdən onlar
edilirlər. Onlar öz kapital xərclərini geri götürdükdən sonra mənfəət vergisinin ödəyicisi olurlar. Mənfəətin for- malaşdınlması mexanizmində diqqət yetirməli bir mühüm cəhətdə ondan idarətdir ki, hasilatın pay bölgüsü əsasında işləyən xarici şirkətlər hər il milyard manatlarla amortizasiya ayırmalan hesablayır, məhsulun maya dəyərinə daxil edirlər. Beləliklə, məhsulun maya dəyərinə amortizasiya ayırmalarım daxil etməklə, onlar balans mənfəətini azaldır, azaldılnuş mənfəətdən cari və kapital xərclərini çıxır, ondan sonra mənfəət vergisinin ödəyicisi olurlar. Beləliklə, onlar illik kapital xərcləri üçün bir dəfə mənfəətin, ikinci dəfə amortizasiya ayırmalmnm hesabına maliyyə mənbəyi yaradırlar. Ədalətli və düzgün olardı ki, onlar özlərinin ümumi mənfəətini beynəlxalq standartlara uyğun olaraq müəyyənləşdirsinlər. Bununla da, xarici şirkətlər istehsalın miqyasına adekvat vergi ödəməli olarlar. Bu da respublika üzrə ümumi vergi məbləğinə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərər. Bımdan başqa hasilatın pay bölgüsü ilə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərə verilimiş xüsusi vergi rejimi yerli təsərrüfat subyektlərinə qeyri-bərabər iqtisadi şərait yaradır. Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu və digər məsləhətçi beynəlxalq təşkilatlar belə şəraiti məqbul hesab etmirlər. Belə rejim dövlət büdcəsinə məcburi vergi ödənişlərini əhəmiyytli dərəcədə azaldır, xarici şirkətlərə investisiya resurslanm Azərbaycandan repatriasiya etməsinə hüquqi əsas yaradır. Elə buradaca beynəlxalq təcrübədən bəzi nümunələr gətirmək istərdik. Rusiya alimlərinin hesablamalanna görə inkişaf etmiş ölkələrdə neft hasilatı ilə məşğul olan və daxili bazarda işləyən kompaniyalann kapital qoyuluşunun normal mənfəətlik səviyyəsi 5-6%, inkişaf edən və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə transmilli korporasiya kimi fəaliyyət göstərənlərinki isə 15-17%-ə qədər olur (81, s.31). Onlann fikrincə, ölkənin vergi orqanlan yeraltı sərvətlərin bütün istifadəçilərinə vergi dərəcəsi müəyyən edərkən məhz bu normal mənfəət səviyyəsinə orientir etməlidirlər. 1975-ci ildən Norveçdə fəaliyyət göstərən «Neftdən vergi haqqında» qanımla sualtı neft yataqlanmn kəşfiyyatı və işlənilməsi zamam kapitalın və gəlirin hesablanmasının xüsusi qaydalan müəyyən edilmişdir. Qanuna əsasən xüsusi «neft» vergisinin dərəcəsi adi qaydada ödənilən verginin dərəcəsindən 2 dəfə yüksəkdir və 56%-ə bərabərdir. Xüsusi vergi gəlirin o hissəsindən tutulur ki, o, adi qaydada vergiyə cəlb olunan məbləğdən çox olsun (81,s.38). 429
ümumiyyətlə, Azərbaycanda faydalı qazmtılann çıxanimasında tətbiq olıman vergi qanunvericiliyi barədə fikrimi diqqətə çatdırmaq istəyirəm. Əvvəllər deyildiyi kimi bir xarici şirkət Hasilatın Pay Bölgüsünə əsaslanan müqaviləyə görə Azərbaycamn qızıl yataqlanmn istisman ilə məşğuldur. Bu yataqlardan bir ton dağ massivindən 2,5 qramdan 5 qramadək qızıl əldə edilə bilər (53, 17.06.2006). Şirkətin rəhbərliyi hesab edir ki, hər ton dağ massivinin işlənmə xərcləri 15-17 dollara bərabər olacaq və hər tondan şirkət 25 dollardan 45 dollara qədər mənfəət əldə edəcəkdir. Bu halda qızıl hasilatının mənfəətlilik səviyyəsi 150-265 faizə bərabər olacaqdır. Təsərrüfat subyektinin belə yüksək rentabellik səviyyəsi bu sektorda vergi qanunvericiliyinin dəyişdirilməsinə dəlalət edir. Vergi və qiymət siyasəti istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə və gəlirlərin iqtisadi cəhətdən ədalətli bölüşdürülməsinə, rəqabət mühitinin yaradılmasına istiqamətləndirilməlidir. Məqsədəuyğundur ki, tezliklə konsessiya institutu yaradılsın, dünya inkişafimn reallığma uyğun olan yerin təkindən istifadə sahəsində dövlətlə biznesin müqavilə münasibətlərini tənzimləyən qanun qəbul edilsin. Azərbaycanda xarici iqtisadi əməliyyatlar üzrə vergi və rüsumlanndan dövlət büdcəsinə daxil olmalann məbləği də xarici ticarət dövriyyəsinin həcminə adekvat deyil. 2010-cu ildə bu mənbə hesabına daxil olmalar 2005- ci illə müqayisədə 2,9 dəfə artmışdır, baxmayaraq ki, xarici ticarət dövriy- yəsi-3,3 dəfə, ixrac 5,7 dəfə artmışdır. Bizim fikrimizcə, bunun əsas səbəbi odur ki, bəzi metal mallar istisna olmaqla, qalan məhsullar ixrac vergisindən azad edilmişdir. Qeyri-neft sektorundan ixrac məhsullanmn artması şəraitində ixrac rüsumunun tətbiq edilməməsi dövlət büdcəsinin gəlirlərinə əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir edir. Eləcə də idxal mallannm 50 faizə qədəri idxal vergisindən və 60 faizi əlavə dəyər vergisindən azad edilmişdir. Ölkənin ümumi daxili məhsulunun böyük bir hissəsi istehsal olunan aqrar sektor bütün vergilərdən, torpaq vergisi istisna olmaqla, qeyd-şərtsiz azad edilmişdir. Ancaq bu güzəştin verilməsi iqtisadi nəzəriyyənin və beynəlxalq təcrübənin əksinə olaraq, investisiya qoyuluşu ilə şərtlənməmişdir. Bu da bir tərəfdən, onun özünün investisiya təminatına mənfi təsir edir, digər tərəfdən, ölkə üzrə dövlət büdcəsinin gəlirlərini azaldır. Azərbaycanda vergilərin ümumi daxili məhsula nisbətinin aşağı səviyyədə olmasına səbəb olan əsas amillərdən biri də məhz budur. Belə ki, məsələn, 2010-cu ildə bu iqtisadi sektorda 2 milyard manatdan çox xalis mənfəət yaranmışdır. Əgər onun heç olmasa 10 faizi vergi şəklində büdcəyə ödənilsə idi, bu 200 milyon manat edərdi və dövlət də onun böyük bir hissəsini dotasiya kimi strateji kənd təsərrüfatı məhsullanmn istehsalçılanna sahənin madditexniki bazasının möhkəmləndirilməsi üçün investisiya məqsədilə verərdi. Kənd təsərrüfatı məhsullanmn istehsalçılanna vergi güzəştlərinin hesabına 2001-2012-ci 430
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|