Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

tala investisiyanın 50 faizi, AFR-da 64%, ABŞ-da 70 faizi amortizasiyanın payına 

düşürdü (96, s.l 10). İnkişaf etmiş ölkələrdə qanunvericiliklə firmalar amortizasiya 

fondlan  yaradırlar  və  amortizasiya  ayırmalan  həmin  fondlara  daxil  edilir. 

Amortizasiya fonduna daxil edilən amortizasiya ayırmalan vergidən azad edilir və 

bu,  investisiyaya  vergi  güzəşti  hesab  olunur.  Qanunvericilikdə  nəzərdə  tutulur  ki, 

amortizasiya fondu ancaq təyinatı üzrə, yəni əsas fondlann sadə və təkrar istehsalı 

üçün  istifadə  olunmalıdır.  Qanunvericiliklə  firmalara  uzunmüddətli  amortizasiya 

planlan  tərtib  etmək  həvalə  olunur.  Amortizasiya  planlanna  dəyişikliyə  dövlət 

tərəfindən, özü də müstəsna hallarda icazə verilir. Firma bu dəjdşikliyin zəruriliyini 

vergi  və  planlaşdırma  orqanlarmda  əsaslandırmalı  və  sübut  etməlidir.  Çünki 

dəyişiklik  firma-  mn  bütün  hesab  sisteminə  və  mühasibat  uçotuna,  istismar 

xərclərinin,  mənfəətin  və  vergi  bazasımn  yenidən  hesablanmasına  təsir  edir. 

Ölkələrin təsərrüfat hüququnda amortizasiya silinməsinin müxtəlif metodlan nəzərdə 

tutulur.  Uzunmüddətli  amortizasiya  planlannda  bu  metodlardan  hansımn  istifadə 

olunmasının seçimi fumanm ixtiyanna verilir. Amortizasiya fonduna pul məbləğini 

əsas fondlann faktiki köhnəlməsi daxilində yox, yəni gözlənilən istismar müddəti on 

il olan əsas fondun dəyərinin ildə onda biri qədər deyil, çox məbləğdə daxil etməyə 

firmalara ancaq dövlət tərəfindən icazə verilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə tətbiq olunan 

belə  amortizasiya  siyasəti  investisiya  prosesini  stimullaşdınr,  beləliliklə,  ümumi 

daxili məhsulun artı- mmı təmin edir. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadi səmərə 

ön plana keçdiyinə görə qanunvericilik aktlarmda nəzərdə tutulur ki, müəssisə əsas 

vəsait  elementini  o  vaxta  qədər  istifadə  edə  bilər  ki,  o,  müəssisəyə  gəlir  gətirir. 

Məsələn, Rusiya Federasiyasında illik amortizasiya normalan əsas vəsaitlərin sərfəli 

müddətinə görə təyin edilir. Sərfəli istifadə müddəti o dövr hesab edilir ki, həmin 

dövr ərzində əsas vəsait obyektinin istifadəsi təşkilata gəlir gətirir. Əsas vəsaitlərin 

bəzi qruplan üçün sərfəli istifadə müddəti onlardan istifadə nəticəsində məhsullann 

(natura ilə işlərin həcmi) gözlənilən miqdan əsasında müəyyən edilir. Sərfəli istismar 

müddəti təşkilat tərəfindən əsas vəsait obyektləri mühasibat uçotuna qəbul edilərkən 

təyin edilir. Sərfəli istifadə müddətinə müəyyən şərtlər daxilində təşkilat tərəfindən 

yenidən  baxıla  bilər  (modemizasiya,  təmir,  rekonstruksiya).  Hesablanmış 

amortizasiya  məbləği  mühasibat  uçotunda  aynca  hesabda  müvafiq  məbləğlərin 

yığımı vasitəsilə əks etdirilir. Amortizasiya ayırmalan əsas vəsaitlər üzrə müəssisənin 

fəaliyyətinin  nəticəsindən  asılı  olmayaraq  hesablamlır  və  hesabat  dövründə 

mühasibat uçotunda əks etdirilir. Sərfəli istismar müddəti ərzində əsas vəsaitlər üzrə 

amortizasiya ayırmalanmn hesablanması dayandınimır. Ancaq müəssisə rəhbərinin 

qəran ilə əsas vəsait 3 aydan çox müddətə konservasiyaya qoyularsa, amortizasiya 

ayırmalan  hesablanmır.  Beynəlxalq  standartlara  uyğun  olaraq,  Rusiya 

Federasiyasımı! normativ aktlarına əsasən təsən-ü- 

422 

---

fat subyektlərinin balansında olan torpaq sahələri və təbii istifadə obyektləri də (su, 

yerin təki və digər təbii resurslar) əsas fondlann tərkibində uçota alınır. Bu ölkədə 

amortizasiya ayırmaian daxili investisiyalann artıniması üçün çox mühüm mənbədir. 

Bütün  bu  deyilənlər  əsas  verir  ki,  istər  cari  və  istərsə  də  strateji  vəzifələri 

yerinə  yetirmək  üçün  bazar  iqtisadiyyatlı  ölkələrin  amortizasiya  siyasətindən  və 

qanunvericiliyindən  Azərbaycanda  da  istifadə  olunmasmm  zəruriliyini  qeyd  edək. 

Beynəlxalq  standartlarda  amortizasiya  ayırmaian  anlayışı  aktivlərin  ilk  alınma 

xərclərini retrospektiv (tarixi) bərpa etmək mənasında başa düşülür. Ona görə də elmi 

cəhətdən əsaslandınimış amortizasiya siyasəti və amortizasiya fondunun yaradılması 

və səmərəli istifadəsi barədə normativ-hüquqi aktın hazırlanması və qəbul edilməsi 

böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Qanunvericilik  aktı  ilə  təsərrüfat  subyektlərinə 

amortizasiya  fondu  yaratmaq  həvalə  edilməlidir.  Amortizasiya  fondu  ancaq  əsas 

fondlann bərpası və təkrar istehsalı üçün xərclənməlidir. Həmin fondun vəsaitlərinin 

digər  məqsədlər  üçün  istifadə  olunması  qadağan  olunmalıdır.  Amortizasiya  fondu 

inflyasiyadan asılı olaraq indeksasiya edilməlidir ki, silinən əsas fondlan bərpa etmək 

mümkün olsun. Sürətli amortizasiya metodundan istifadənin hələlik ancaq maşın və 

avadanlıqlara  tətbiq  edilməsi  məqsədəuyğun  olardı  ki,  istehsalın  texniki  səviyyəsi 

yüksəldilsin. Əsas fondlann sadə təkrar istehsalı zamam illik amortizasiya ayırmaian 

onlann illik sıradan çıxmasına bərabər olmalıdır. Əsas fondlann geniş təkrar istehsalı 

dövründə  amortizasiya  ayırmaian  onlann  illik  sıradan  çıxması  həcmindən  çox  ola 

bilər. 

Hüquqi baxımdan dövlət müəssisələrində hesablanan amortizasiya ayırmaian 

bütünlükdə dövlət mülkiyyəti və səhmlərinin bir hissəsi dövlətə məxsus olan səhmdar 

cəmiyyətlərində  isə  onlann  nizamnamə  kapitalında  dövlətin  payına  uyğun 

amortizasiya  ayırmalannm  müvafiq  hissəsi  dövlətin  hesab  olunmalıdır.  Mərkəzi 

dövlət  idarəetmə  orqanlan  isə  ona  sərəncam  vermək  hüququna  malik  olmalıdırlar. 

Lakin hal-hazırda həmin amortizasiya məbləğlərinə sərəncam vermək hüququ dövlət 

müəssisələrinə  məxsusdur.  Əgər  amortizasiya  ayırmaian  təyinatı  üzrə  istifadə 

edilərsə  ziyanla  işləyən  müəssislərdə  də  investisiya  üçün  amortizasiya  hesabına 

vəsait əldə edilə bilər. «Amortizasiya ayırmaian haqqında» qanunun qəbul edilməsi 

zəruridir ki, o, dövlətin amortizasiya siyasətini özündə əks etdirsin və amortizasiya 

ayırmalanmn  məcburi  qaydada  əsas  kapitala  investisiya  mənbəyinə  çevrilməsini 

təmin etsin. İndiki dövrdə amortizasiya ayırmalanna diqqətin artınl- ması təkcə onun 

öz  təyinatı  üzrə  istifadə  olunması  ilə  şərtlənmir.  Nəzərə  alınmalıdır  ki,  ölkədə 

amortizasiya  ayırmaları  böyük  məbləğ  təşkil  edir  və  dövlətin  daxili  investisiya 

resursunu  artırmaq  üçün  kifayət  qədər  stabil  mənbədir.  Mütəxəssislərin  fikrincə, 

mühasibat  uçotunun  mövcud  hesablar  planına  amortizasiya  ayırmaları  məbləğinin 

qalığı və hərəkətini əks etdirən 

423 

---