Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
50 mədəniyyət bütöv, «mədəniyyət» adlanan sistemin iki tərəfidir. Onları nə bir-birinə qarşı qoymaq, nə də eyniləşdirmək mümkün deyildir. İnsan mədəni fəaliyyətin subyekti, mədəni dəyərlərin yaradıcısı, aparıcısı və eyni zamanda istehlakçısıdır. Hər hansı bir mədəni fəaliyyət ictimai səciyyə daşıyır. Lakin hər ictimai fəaliyyət mədəni səciyyəyə malik deyildir. Mədəniyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarından biri varislik əlaqəsidir. Mədəniyyətin tərəqqisində, müxtəlif tarixi
mərhələlərin arasında varislik əlaqəsi olmadan bu prosesin tamlığı mümkün deyildir. «Varislik sayəsində yeni nəsillərə məlum olanları axtarmaq, kəşf olunmuşları yenidən aşkar etmək…, yenidən yaratmaq lazım gəlmir». 137 Varislik prosesləri bir xalqın mədəniyyətinin inkişafı çərçivəsi ilə məhdudlaşmır. Əgər dil və ənənə kimi sahələrdə varislik prosesləri müəyyən bir xalqın mədəni-tarixi çərçivəsində daha tam şəkildə baş verirsə, mədəniyyətin digər sahələrində (elmdə, incəsənətdə) bir xalqın mədəni irsi digər xalqların da mədəni potensialına, irsinə daxil olur. Bəzən bir xalqın mədəni irsi digər bir xalq tərəfindən daha artıq dərəcədə inkişaf etdirilir. Lakin bu və ya digər xalqların mədəniyyətindəki inkişaf xüsusiyyətləri hətta kənar
mədəniyyətin güclü təsiri şəraitində də məhv olmur. «Əsil mədəniyyət öz ilhamını dünyanın müxtəlif guşələrindən alır. Lakin bu mədəniyyət doğma zəmində yetişir və geniş xalq kütlələrinə dayaqlanır». 138
mədəniyyətin inkişafı prosesində hər bir yeni mərhələ keçmiş mərhələ olmadan mümkün deyildir və eyni zamanda bu mərhələni inkar edir. Hər bir mərhələ keçmişdən özünə lazım olanları alır 139 , inkişaf etdi- rir. Müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsirinin labüd nəticəsi milli mədəniyyətlərin əksəriyyətinin sinkretik səciyyə daşımasıdır. Mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri prosesi də obyektiv qanunauyğunluqdur. «Mədəni sintez müxtəlif və bəzən bir-birinə əks olan mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Bu, tanışlıqdan qavrayışa və mənimsəməyə gedən prosesdir». 140
Bu proses sayəsində mədəniyyətin inkişafında va- rislik əlaqəsi nəinki bilavasitə, habelə vasitəli şəkildə də ola bilər. 141
51 Mədəniyyətin tipləri haqqında mübahisələr müxtəlif elmi fikirlərin irəli sürülməsi, əsaslandırılması ilə müşayiət olunur. Fikir ayrılıqlarının başlıca səbəbi mədəniyyət nəzəriyyəsinin və tarixi problemlərin obyektiv mürəkkəbliyidir. ABŞ tədqiqatçısı F.Nortrop belə hesab edir ki, indiyədək mövcud olmuş mədəniyyətləri iki böyük qismə – Şərq və Qərb mədəniyyəti tiplərinə ayırmaq lazımdır. 142
O, Şərq mədəniyyət tipinə dünyanın bilavasitə qavranılması prosesində intuitivlik, emosionallıq cəhətlərinin xas olduğunu göstərir. Tədqiqatçı Qərb mədəniyyəti üçün isə nəzəri konsepsiyalar şəklində dərketmənin səciyyəvi olduğunu qeyd edirdi. F.Nortrop belə he- sab edir ki, Şərq mədəniyyəti yalnız qeyri-texniki sivilizasiya, təsvir səciyyəli elmlər və impressionist incəsənət yaratmağa qa- bildir. Onun fikrinə görə, Şərq mədəni sistemində zaman konk- ret, sona çatmış, qapanmış dairə timsalındadır. Həm tarix, həm də təbiət bu qapalı dairəyə sığışdırılmışdır. F.Nortrop belə qənaətə gəlir ki, məhz buna görə də Şərq mədəniyyətində insan- la təbiətin qovuşması ali fəzilət hesab olunur. Onun mülahizələrində («avropasentrizm»in təsiri olsa da) müəyyən həqiqət vardır. C.Nehrunun fikri bu baxımdan F.Nortropun qənaəti ilə səsləşir: «Sanskrit poeziyasında və hind musiqisində olduğu kimi incəsənətdə də rəssam, bəstəkar sanki özünü təbiətlə eyniləşdirir, bütün əhvali-ruhiyyəsi ilə insana xas olan təbiətlə və kainatla həmahənglik hisslərini ifadə edirdi. Bu, bütün Asiya incəsənətinin leytmotiividir. Asiya incəsənəti məhz bunun sayəsində böyük müxtəlifliklərə və aydın sezilən milli fərqlərə baxmayaraq məlum vahidliyə, birliyə malikdir». 143
Mədəniyyətin bir sistem kimi qeyri-bərabər inkişaf struk- turuna malik olması onun inkişafında universal təmayüldür. Məlumdur ki, mədəniyyətə incəsənətin müxtəlif sahələri, elm, maarif, dil, fəlsəfə, siyasi və hüquqi, etik baxışlar sistemi, din və s. daxildir. Mədəniyyətin sistem kimi fəaliyyəti cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi, iqtisadi amillərdən asılıdır. Hər hansı bir ictimai sistemin (bütövlükdə bəşəriyyətin, cəmiyyətin və s.) dinamikası onun daxilində olan ziddiyyətli proseslərlə bağlıdır. Bu mənada mədəniyyətin ayrı-ayrı elementlərinin gücü,
52 potensiyası da cəmiyyətdə olan ziddiyyətli proseslərin axarından irəli gəlir. Mədəniyyətin (xüsusilə onun tərkib hissəsi olan incəsənətin) keyfiyyəti tam surətdə iqtisadiyyatın və texnikanın inkişaf dərəcəsi ilə müəyyən edilmir. İqtisadiyyat yalnız son nəticədə mənəvi həyat sahələrinin inkişafını müəyyən edir. Məsələn, «incəsənətə istehsalın inkişaf səviyyəsindən daha çox təsir göstərən amillər siyasət, əxlaq və dindir». 144
Dinin və siyasətin mədəni həyata güclü, bəzi hallarda həlledici təsiri xüsusilə orta əsrlərdə olmuşdur. Orta əsrlərdə ictimai həyatın müxtəlif sahələrinin zəif differensiasiyası (mədəniyyət elementlərinin sıx əlaqəsi, çulğalaşması) da həmin dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biridir. Fəlsəfə, əxlaq,
hüquqşünaslıq, qanunvericilik bir-birindən tamamilə ayrılmamışdı, bir-birinə çulğaşan sistem əmələ gətirmişdi. 145
Mədəniyyətin başlıca elementləri olan, incəsənət sistemində müstəsna mövqeyi və rolu olan ədəbiyyat, din, elm, fəlsəfə, folklor, dil və ədəbi dil məsələləri, Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin xalqımızın təşəkkülü və inkişafı prosesi ilə üzvi bağlılığı, «avropasentrizm» və «Şərq sentrizmi» və digər nəzəri-metodoloji problemlər təqdim olunan əsər müəllifinin monoqrafiyasında 146 və məqalələrində 147 öz əksini tapmışdır. Xalqın mədəniyyət tarixi araşdırılarkən Azərbaycan İntibahı probleminin aktuallığını və əhəmiyyətini nəzərə almaq vacibdir. XIX əsrin 60-cı illərinədək son orta əsrlərdə baş vermiş mədəni-tarixi proses – İntibah elmdə xüsusi tədqiqat obyekti olmamışdır. 1860-cı ildə, Leypsiqdə, alman tarixşünaslığında «mədəni-tarixi istiqamətin» (XIX əsrin 50-70-ci illərində təşəkkül tapmışdır) nümayəndəsi olan Yakob Burkhardtın (1818-1897) «İtaliyada Renessansın tarixi» adlı əsəri nəşr edildi. Y.Burkhardt «Renessans» anlayışını müəyyən mədəni-tarixi mərhələnin adı kimi ilk dəfə irəli sürən tədqiqatçılardandır. 148
təkan verdi. İlk tədqiqatlarda İntibah (Renessans) sırf İtaliya mədəni-tarixi fenomeni hesab edilirdi. Sonralar sübut olundu ki, İntibah Avropa ölkələrinin bir çoxunda (İspaniyada, İngiltərədə, Fransada və s.) baş vermişdir. Şərq regionunda Renessansın Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|