44
«Mədəniyyət» («kulğtura») anlayışının qədim tarixi
vardır. Ərəb mənşəli anlayış olan «mədəniyyət» «oturaq, köçəri
olmayan, şəhər həyatına mənsubluq» mənalarını daşıyır.
117
Avropa mənbələrində, elmi araşdırmalarında geniş istifadə olu-
nan «kultura» anlayışı isə ilk dəfə antik Roma natiqi və filosofu
Mark Tulli Siseronun e.ə. 45-ci ildə yazdığı «Tuskulan
disputları» əsərində işlədilmişdir. Antik müəllif «kultura»nı
nəzəri anlayış kimi işlədirdi.
118
Bu anlayışı yeni mənada ilk dəfə
elmi
dövriyyəyə 1767-ci ildə Şotlandiya tədqiqatçısı
A.Fergüsson daxil etmişdir. Anlayışın mahiyyəti haqqında elmi
mübahisələr hələ də davam edir.
Mədəniyyət insanın və cəmiyyətin dəyişdirici fəaliyyəti
prosesidir, bu fəaliyyətin bütün növlərinin, habelə maddi və
mədəni dəyərlərin dialektik məcmusudur. Mədəniyyət
«cəmiyyətin maddi həyat şəraiti və ictimai münasibətlərinin
başlıca cəhətləri ilə şərtlənmiş mənəvi həyatıdır ki, maddi həyat
şəraitinə, ictimai münasibətlərə özünün əks-təsirini göstərir».
119
Kulturoloji tədqiqat əsərlərində bu anlayışın müxtəlif izahı, tərifi
verilir.
120
Mədəniyyət nəzəriyyəsi olmadan mədəniyyət tarixinin
nisbətən müstəqil elm sahəsi kimi meydana gəlməsi, təşəkkülü
və inkişafı qeyri-mümkün olardı. Mədəniyyət nəzəriyyəsi ilə
mədəniyyət tarixi arasında əhəmiyyətli fərqlər var. Elmlərdə
gedən xüsusiləşmə prosesi tarix elmi üçün də səciyyəvidir.
Mədəniyyət tarixi bu prosesin nəticəsidir və o, nisbi müstəqilliyə
malik olan sahədir. Mədəniyyət tarixinin predmeti, tədqiqat ob-
yekti bəşəriyyətin, cəmiyyətin, konkret xalqın mənəvi həyatının
inkişafı prosesidir. Əgər mədəniyyət nəzəriyyəsi bu prosesi
konkret-tarixi şəraitdən uzaqlaşaraq, yüksək mücərrədləşdirmə
səviyyəsində tədqiq edirsə, mədəniyyət tarixi mənəvi həyatın
inkişafını konkret-tarixi səviyyədə, dövrün, regionun, ölkənin
xüsusiyyətlərini, konkret-tarixi şəraiti nəzərə alaraq araşdırır.
Mədəniyyət tarixinin mədəniyyət nəzəriyyəsindən başlıca fərqi
də məhz bundadır. Mədəniyyət tarixçisinin mənəvi həyatın
bütün sahələri üzrə (dil, ədəbiyyat, incəsənət, fəlsəfə, elmin
müxtəlif sahələri, maarif və s.) mütəxəssis olması vacib deyil və
45
buna lüzum da yoxdur. Mədəniyyət tarixçisini «birləşdirici
ümumiləşdirmələrə yol arayan sintezatora» bənzətmək olar.
121
Mədəniyyət tarixi yeni sahədir. Hətta bir sıra Avropa ölkələrinin
mədəni inkişaf tarixinə həsr edilmiş ümumiləşdirici əsərlər yox-
dur.
Azərbaycan mədəniyyəti ümumbəşər mədəni sisteminin
tərkib hissəsidir və bütün xüsusiyyətləri, səciyyəvi inkişaf tarixi,
rəngarəngliyi ilə bu sistemdəki qarşığlıqlı təsir prosesindən
kənarda deyildir. Bu mədəniyyət çoxəsrlik, ziddiyyətli inkişaf
prosesinin
məhsuludur və ona bəsit yanaşmaq elmi
araşdırmalarda birtərəfliliyə gətirib çıxara bilər. Milli
mədəniyyəti qapalı sistem kimi öyrənmək meyli düzgün elmi
nəticələr çıxarmağa imkan vermir. Dinamik və ziddiyyətli
hadisə olan mədəniyyət ictimai, siyasi, iqtisadi, ideoloji
amillərin güclü təsiri altında inkişaf edir, həmin amillərə özünün
müəyyən əks-təsirini göstərir. Orta əsrlərdə siyasi və ideoloji
amillərin mədəni həyata təsiri daha çox nəzərə çarpırdı.
Azərbaycan
mədəniyyətinin
orta
əsrlərdəki
inkişafı
problemlərini öyrənərkən nəzərə almaq zəruridir ki, bu
mədəniyyət doğma zəmininə bağlı olmaqla yanaşı universal, re-
gional kontekstlərin də məhsuludur. Yəni: 1. Azərbaycan nəinki
coğrafi, habelə mədəni-tarixi baxımdan Şərq ölkəsidir və
azərbaycanlılar qonşu olduqları xalqlarla çoxəsrlik qarşılıqlı
mədəni-tarixi təsir prosesində olmuşlar; 2. VII əsrdən etibarən
Azərbaycan islam regionuna, «müsəlman mədəniyyəti»
sisteminə daxil olan ölkə kimi təşəkkül tapmışdır və orta
əsrlərdə islam dininin ictimai həyatın bütün sahələrindəki rolu
aparıcı idi; 3. Türk xalqlarından biri kimi azərbaycanlılar türk
dünyasında baş vermiş universal səciyyəli mədəni-tarixi
hadisələrdən kənarda ola bilməzdilər. Beləliklə, «azərbaycanlılar
milliyyət etibarilə türk, din etibarilə islam, mədəniyyəti –
əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər».
122
Milli mədəniyyət monolit, daxilən vahid prosesdir və
millətin (xalqın) konkret tarixi ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının
yaşarılılığının, dligər xalqlara güclü mədəni-tarixi təsirinin
başlıca mənbəyi onun çoxəsrlik inkişaf prosesi ərzində yaratdığı,
46
daim zənginləşən mədəniyyət potensialındadır. Mədəniyyət ta-
rixçisinin vəzifəsi keçmişdə baş vermiş mədəni inkişaf prosesini
öyrənməkdir. O, müasir mədəniyyət üçün xas olan keyfiyyətləri
orta əsrlərin mədəni həyatına şamil etməməlidir. Mədəniyyət ta-
rixçisi müasir mədəni sistemlə keçmiş mədəniyyəti üzvi şəkildə
əlaqələndirməlidir. Keçmiş mədəni proseslərə müasir meyarlarla
yanaşmaq arzuolunmaz və qeyri-elmi mövqedir. «Mühakimə
etməməli, lakin anlamalı. Tarixçinin və xüsusilə XX əsrin sonu-
nun tarixçisinin devizi belədir».
123
Mədəniyyət nəzəriyyəsi və mədəniyyət tarixinin metodo-
loji
problemlərinin təhlili, həlli olmadan Azərbaycan
mədəniyyətinin çoxəsrlik inkişaf prosesini elmi, obyektiv
surətdə öyrənmək qeyri-mümkündür. Orta əsrlərin Azərbaycan
mədəniyyəti tam, vahid prosesin müəyyən mərhələsi olduğu
üçün bu mədəniyyətin tarixi köklərinin nəzərdən keçirilməsi də
zəruridir. Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında İntibah
mərhələsinin xronoloji hüdudları, bu İntibahın başlıca
xüsusiyyətləri məsələləri də son dövrün elmi mübahisələri ob-
yektidir. Göstərilən problemlər məcmusunun həlli xeyli
dərəcədə Azərbaycanın mədəniyyət tarixinin konsepsiyasının
işlənib hazırlanmasına yardım edə bilər.
Mədəniyyət nəzəriyyəsi problemləri ilə ciddi şəkildə Qərbi
Avropa tədqiqatçıları məşğul olmağa başlamışlar. «Mədəniyyət»
(«kulğtura») anlayışını kulturoloji baxımdan, müasir mənada ilk
dəfə işlədən tədqiqatçı XVII əsrdə yaşamış alman hüquqşünası
Samuel Pufendorf (1632-1694) olmuşdur.
124
O, mədəniyyəti
«insan fəaliyyətinin məcmusu» kimi başa düşürdü və qeyd edir-
di ki, mədəniyyət ictimai həyatın, insanın varlığı ilə bağlı olan
fenomendir. Lakin mədəniyyət insan fəaliyyəti nəticələrinin
bəsit məcmusu deyildir. O, özünün hər bir inkişaf mərhələsində
konkret-tarixi məzmuna malik olan prosesdir. Təbiidir ki, XVII
əsrdə Qərbi Avropada elmin inkişaf səviyyəsi sosioloji
tədqiqatlarda ictimai hadisələrə proses kimi (dəyişmədə,
inkişafda və dinamikada olan faktlar kimi) yanaşmağa imkan
vermirdi. XVIII əsr ərzində Qərbi Avropada maarifçilik
hərəkatının görkəmli nümayəndələri (xüsusilə Mari Fransua
Dostları ilə paylaş: |