Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
138 foydalanish oqibatida uning kamayishi yuz beradi. Ilgari yov- voyi holda osuvchi osimliklardan (ayniqsa, qizilmiyadan) dorivor va oziq-ovqat xomashyosi sifatida cheklanmagan holda ayovsiz foydalanilgan. Osimliklar dunyosi obyektlaridan foydalanish quyidagi tur- larda amalga oshiriladi: • chorvachilik ehtiyojlari uchun yovvoyi oziqa mahsulotini tayyorlash; • chorva mollarni otlatish; • osimlik dunyosi obyektlaridan ovchilik xojaligi ehtiyojlari uchun foydalanish; • yovvoyi osimliklar texnik xom ashyosini tayyorlash; • yovvoyi osimliklar dorivor xomashyosini tayyorlash (yigish); • yovvoyi osimliklarni oziq-ovqat maqsadlari uchun tayyor- lash (yigish); • daraxt va butalarni kesish; • osimlik dunyosi obyektlaridan ilmiy tadqiqot maqsadlarida foydalanish; • osimlik dunyosi obyektlaridan madaniy-marifiy, tarbiya- viy, soglomlashtirish, rekreatsion va estetik maqsadlarda foy- dalanish; • osimlik dunyosi obyektlaridan tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida foydalanish. Muhofaza qilish va oqilona foydalanishni talab etuvchi osim- liklar dunyosi ormon (toqay) osimliklari (daraxtlar va butalar) hisoblanadi. Masalan, XX asr boshlaridan Quyi Amudaryo to- qaylari maydoni 67 baravar qisqardi. Qishloq xojaligi dalalariga aylantirilgan toqaylar (asosan, endem turongil teraklari), ayniqsa, qatiy antropogen tasirga uchradi. Bunday harakatlar natijasida Amudaryo sohili boyida ularning maydoni 150 ming ga.dan (1928-yilda) 2022 ming ga.gacha (1998-yilda) qisqargan. Òoqay bilan qoplangan yerlardan notogri foydalanish natijasida ormonlashuv darajasining pastligiga olib kelindi. Haddan ziyod va tartibsiz chorva mollarining boqilishi, daraxtlar va butalarni noqo- nuniy kesish ormon fondiga sezilarli salbiy tasir korsatmoqda. 139 Daraxt kochatlarini ekish ormonzor barpo etishning eng samarali uslubi hisoblanadi. Songgi yillarda ormonzorlar barpo etishda bu usulning ulushi asta-sekin ortib bormoqda, biroq ta- lablar darajasida emas. Jumladan, Orol dengizining qurigan tu- bida ihota daraxtzorlari tashkil etishga eng asosiy etibor qaratil- moqda. Har yili dengizning qurigan tubida saksovul va boshqa qumda osadigan osimliklardan iborat ortacha 1520 ming gektar ihotazor barpo etiladi. Ihota daraxtlarining ildizi qum-tuproqning ustki qatlamini mustahkamlaydi, ot-olanlarning paydo bolishiga sharoit yaratadi va, oz navbatida, biosenotik xilma-xillikning kopayishiga yordam beradi. Shuningdek, ihotazorlar shamollar tezligini pasaytirib, zararli qum zarrachalari havoga kotarilishining oldini oladi. Hozir va kelgusida Orol dengizining qurigan tubida daraxtzorlar tashkil etish eng dolzarb muammolardan biri bolib qolmoqda. Hayvonot olami obyektlari quyidagilar hi- soblanadi: • sutemizuvchilar, parrandalar, sudralib yuruv- chi hayvonlar, ham quruqlikda, ham suvda yashovchi hayvonlar, baliqlar, umurtqasizlar va ularning populatsiyalari; • yovvoyi hayvonlardan tashkil topadigan tabiiy hayvon galalari yoki ularning har qanday todalari; • yovvoyi hayvonlarning kamyob yoki yoqolib ketish xavfi ostida bolgan turlari; • yovvoyi hayvonlar yashash faoliyatining mahsulotlari. Biologik xilma-xilligida hayvonot dunyosi turlarining salmogi nisbatan kop bolib, ularning katta qismini bogimoyoqlilar tash- kil etadi. Hayvonot dunyosining keng tarqalgan turlari qushlar, sutemizuvchilar, sudralib yuruvchilar va baliqlardir. Hayvonot dunyosi va uning yashash muhitini muhofaza qi- lish hamda undan foydalanish quyidagi talablar asosida amalga oshiriladi: • hayvonlarning tur boyicha xilma-xilligini va ular galalari- ning butligini tabiiy erkinlik holatida saqlab qolish; • hayvonlarning yashash muhitini, urchish shart-sharoitlarini va kochib yurish yollarini saqlab qolish; Hayvonot olami 140 • hayvonot dunyosi obyektlaridan oqilona foydalanish, ularni tiklash va takror yetishtirish; • aholi sogligini saqlash hamda jismoniy va yuridik shaxslarga zarar yetkazilishining oldini olish maqsadida hayvonot dunyosi obyektlarining miqdorini tartibga solish. Masalan, Ustyurt hududida saygoqlar miqdorini saqlab qo- lish va kopaytirish uchun quyidagilar zarur: • saygoqlar muhofazasini kuchaytirish va yil davomida na- zorat qilish. Buning uchun tarkibida kamida 56 kishidan iborat maxsus yegerlik xizmatini tashkil qilish, uni tez yuradigan trans- port va boshqa jihozlar bilan taminlash, ayniqsa, kuzgi-qishki- bahorgi davrda ommaviy qollanadigan joylarida muhofazasini yanada kuchaytirish kerak; • ushbu noyob hayvon turini saqlab qolish haqida oyiga bir marta namoyish etiladigan teleradiokorsatuv tashkil qilish. Ma- halliy aholi ortasida tushuntirish ishlari olib borish, brakonyer- larni qatiy jazolash; • saygoqlar kopayish joylarida (Òeranquduq, Churuq, Be- leuli, Allan, Airobolda) «osoyishtalik zonasi»ni tashkil qilish, bu yerda kamida bir oy davomida 15-maydan 15-iyungacha trans- portning har qanday harakatini taqiqlash, saygoqlar suv ichishi uchun sardobalar qurish; • qish uzoq davom etadigan yillarda hayvonlarni yem bilan taminlash. Hayvonlar migratsiyasi ularning atrof-mu- hit sharoitlariga moslashish maqsadida kochib yurishi. Hayvonlarning aksariyati kochib yura- digan turlar sanaladi. Qushlar uchib otishiga, birinchi navbatda, ob-havo sharoitlari tasir korsatadi. Lekin qush- lar dam olish yerlarining mavjudligi ham oz tasirini korsatadi. Saygoq Ustyurt platosida yashaydi. U Qozogistondan qish- lash va kopayish uchun Qoraqalpogistonning Ustyurtiga mav- sumiy kochib otadi. Qushlardan farqli ravishda saygoqlar yerdan yurib kochadi va muvaffaqiyatli migratsiyasi uchun birorta tosqinlik (mashinalar tez yuradigan yollar, kanallar, tosiqlar va h.k.lar) bolmasligi kerak. Hayvonlar migratsiyasi Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|