126
1. Suv havzalarining ifloslanishi nimalar bilan tavsiflanadi?
2. Suvni ifloslantiruvchi moddalar qaysi guruhlarga ajratiladi? Ularga izoh
bering.
3. Yerusti suvlarining sifati va ifloslanish indeksi nimani ifodalaydi?
4. Gidrosfera ifloslanishining ekologik oqibatlari nimalarda namoyon
boladi?
5. Chuchuk suv havzalarining antropogen evtrofikatsiyasi hodisasiga izoh
bering.
6. Dengiz ekotizimlari ifloslanishining ekologik oqibatlari nimalarda na-
moyon boladi?
7. Yerosti va usti suvlarining kamayishini Amudaryo misolida tushuntirib
bering.
8. Hozirgi Orol dengizidagi ekologik vaziyatga baho bering.
9. Orolboyi hududida vujudga kelgan ekologik vaziyatni baholang.
10. Orol dengizi va Orolboyidagi ekologik vaziyatning atrof-muhitga salbiy
tasir darajasini pasaytirish borasida yaqin kelajakda qanday chora-
tadbirlar amalga oshirilishi lozim?
15-bob. LITOSFERAGA (TUPROQQA)
ANTROPOGEN TASIRLAR
Biosferaning mineral asosi hisoblangan litosferaning yuqori
qismi eng kop va katta antropogen tasirga duchor bolgan. Ma-
salan, umumlashgan hisob-kitoblarga kora, XXI asr boshlanishiga
qadar litosferani qayta ozgartirish jarayonida undan 125 mlrd t
komir, 32 mlrd t neft, 100 mlrd t boshqa foydali qazilmalar
qazib olingan. 1500 mln ga yer haydalgan, 20 mln ga yer bot-
qoqlashgan, 2 mln ga yer eroziyaga uchragan, jarliklar 25 mln.ga
kopaygan. Òerrikonlar (konlardan chiqqan yaroqsiz jinslar
uyumi) balandligi 300 m.ga yetgan bolsa, oltin koni shaxtalari
4 km, neft quduqlari 6 km chuqurlikka chozilgan. Keltirilgan
misollar shundan dalolat beradiki, litosferaning ustki va ostki
qismlari «ilma-teshik» qilinib, barqaror relyef shakllari kuchli
morfologik ozgarishlarga uchragan.
?
NAZORAT SAVOLLARI
127
Demak, yer posti yuzasi va yer ostining texnogen buzilishi
muayyan hududlarda butun boshli biotsenozlarning yoqolishiga
olib kelgan.
Òuproq atrofdagi tabiiy muhitning eng
muhim tarkibiy qismlaridan biri. Òuproqning
asosiy ekologik vazifasi uning bitta umumlash-
gan korsatkichi tuproq unumdorligida oz aksini topadi. Òup-
roq deyilganida yer qobigining tiriklik uchun foydalaniladigan va
osimliklar bilan birga amal qiladigan yuzadagi unumdor qatlami
tushuniladi. Òuproqdan uning unumdorligini pasaytirmagan holda
tabiiy va madaniy osimliklardan hosil olish uchun foydalaniladi.
Òuproqqa antropogen tasirlarning asosiy turlari quyidagilardan
iborat:
1) tuproq eroziyasi;
2) tuproqning ifloslanishi;
3) tuproqning ikkilamchi shorlanishi;
4) cholga aylanish;
5) yerlarning turli maqsadlarda ajratib berilishi.
Òuproq eroziyasi unumdor qatlamining shamol va suv oqimi
tasirida buzilishi yoki olib ketilishi. Òuproq eroziyasining ikki turi
farqlanadi: shamol eroziyasi va suv eroziyasi.
Shamol eroziyasi kichik tuproq zarralarining shamol tasi-
rida nurashi, boshqa joyga kochirilishi va toplanishidir. Suv ero-
ziyasi vaqtinchalik suv oqimlari tasirida yuza qismining yuvi-
lishi, boshqa joyga kochirilishi va toplanishidir.
Òuproqlar eroziyasi (yemirilishi) tabiiy hamda antropogen
omillar tasirida roy berib, tuproqlarning biologik va iqtisodiy
unumdorligi pasayishi yoki yoqolishini anglatadi. Bu jarayon kop
omilli bolib, yerlarni keng kolamda ozlashtirish, agrotexnika va
texnologiyalardan notogri foydalanish, chorva mollarini ortiqcha
otlatish, kochma qum barxanlarining paydo bolishi, tuproqlar
yuza qatlamining yuvilishi va sugorish natijasida yemirilishi,
tuproqlarning zaharli va zararli moddalar bilan ifloslanishi va boshqa
texnogen tasirlar bilan bogliqdir. Sugoriladigan yerlari asosan
shamol tasiri ostida koproq deflatsiyasiga uchraydi.
Tuproq eroziyasi
yemirilishi
128
Yengil mexanik tarkibga ega bolgan tuproqlar (qumlar, qumli
tuproqlar va h.k.) quruq iqlim yoki suv bosishi sharoitida bolak-
larga oson ajralib, harakatga keladi. Bunday sharoitda tuproqqa
ishlov berishning agrotexnika qoidalariga rioya qilmaslik va yer-
larni shudgorlash natijasida qumlar (qumli tuproqlar) harakatga
kelib, ariqlar va yollarni bosib qolishi mumkin. Òakidlash joizki,
Orol dengizining qurigan tubidan har yili atmosferaga ortacha
15 million tonnadan 75 million tonnagacha tuzli changlar ko-
tariladi va Orolboyi hududidagi ekin ekishga yaroqli bolgan
yerlarga tushib, ularga salbiy tasir korsatadi.
Sugoriladigan yerlar qishloq xojaligi va
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun birinchi
darajali ahamiyat kasb etadi. Chol hudud-
lardagi sugoriladigan boz tuproqlar tarkibida chirindilar miq-
dori ortacha 0,600,95 % ni, qadimdan sugoriladigan yer-
larda 0,851,1 % ni, otloq tuproqlarda esa 1,251,60 % ni
tashkil etadi.
Qabul qilingan tasniflashga muvofiq tuproqlarning unum-
dorlik darajasi bonitet ballari boyicha aniqlanadi (15.1-jadval).
15.1-jadval
Òuproqlarning unumdorlik boniteti ballari
:i
r
a
l
a
fi
o
t
a
v
i
r
a
l
r
u
t
a
h
c
i
y
o
b
i
g
il
r
o
d
m
u
n
u
g
n
i
n
r
a
l
q
o
r
p
u
T
n
o
m
o
y
r
a
l
q
o
r
p
u
t
n
a
d
a
h
c
a
t
r
o
r
a
l
q
o
r
p
u
t
t
s
a
p
a
h
c
a
t
r
o
r
a
l
q
o
r
p
u
t
i
h
s
x
a
y
r
a
l
q
o
r
p
u
t
i
h
s
x
a
y
g
n
e
r
a
l
q
o
r
p
u
t
I
a
fi
o
t
I
I
a
fi
o
t
I
I
I
a
fi
o
t
V
I
a
fi
o
t
V
a
fi
o
t
I
V
a
fi
o
t
I
I
V
a
fi
o
t
I
I
I
V
a
fi
o
t
X
I
a
fi
o
t
X
a
fi
o
t
:i
r
a
ll
a
b
t
e
ti
n
o
b
q
if
o
v
u
m
a
g
r
a
l
a
fi
o
T
1
0 0
0
2
1
1
0
3
1
2
1
3
0
4
1
4
0
5
6
1
5
0
7
1
6
0
0
8
1
7
0
9
1
8
1
9
0
0
1
Òuproqlarning unumdorlik balini hisoblashda quyidagi me-
zonlar hisobga olinadi: tuproqning mexanik tarkibi, yerosti suv-
larining chuqurligi, tuproqning shorlanishi, tuproq tarkibidagi
Tuproq unumdorligi
va ifloslanishi
Dostları ilə paylaş: |