Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
120 Gidrosfera ifloslanishining ekologik oqibatlari barcha tirik organizmlar, xu- susan, odam uchun katta xavf tugilishida namoyon boladi. Chuchuk suv havzalarining antropogen evtrofikatsiyasi bunga yorqin misol boladi. Evtrofikatsiya jarayoni suv havzasiga turli xil biogen moddalar azot, fosfor va boshqa moddalarning mineral ogitlar, yuvish vositalari, chorvachilik chiqindilari, atmosfera aerozollari korinishida tushishi bilan boglangan. Bu jarayonda ham suvning «gullashi» kuzatiladi va ekotizimning boshqa un- surlariga salbiy tasir korsatiladi. Dengiz ekotizimlari ifloslanishining ekologik oqibatlari qu- yidagilar orqali namoyon boladi: 1) ekotizim barqarorligi buziladi; 2) evtrofikatsiya jarayoni kuchayadi; 3) biotada kimyoviy zaharlovchilar toplanadi; 4) biologik mahsuldorlik pasayadi; 5) dengiz muhitida mutagenez va konserogenez paydo boladi; 6) qirgoqboyi hududlarining mikrobiologik ifloslanishi kuzatiladi. Yerosti va usti suvlarining kamayishi muayyan hudud doirasida suv zaxirala- rining qisqarishi yoki suv oqimining eng past darajada kamayishida namoyon bo- ladi. Ushbu holatlarda bu jarayonlar ekotizimlar faoliyatiga salbiy tasir korsatadi. Ozbekistondagi mavjud suv resurslari miqdori ortacha 59209 mln m 3 bolib, shundan ortacha 35104 mln m 3 Amudaryo havzasiga tegishlidir. Amudaryo havzasidagi jami suv resurslari- ning 32493 mln m 3 Amudaryoga, 301 mln m 3 yerosti suvlariga tegishlidir. Qolgan 2310 mln m 3 kollektor-zovur tarmogidan foydalanish uchun taklif etiladigan suvni tashkil qiladi. Amudaryo havzasining tog qismidagi suv toplanadigan maydon 230000 km 2 .ni tashkil qiladi. Amudaryo oqib otadigan Gidrosfera ifloslanishining ekologik oqibatlari Yerosti va usti suvlarining kamayishi 121 1200 kilometr uzunlikdagi tekislik qismida suv oqimini qabul qilmaydi va u oz suvini sizilish, buglanish hamda xojalik eh- tiyojlari, asosan, qishloq xojaligida sugorish uchun ishlatilishi natijasida yoqotadi. Respublikamizda suv resurslarining taqchilligi va ifloslanishi ekologik xavfsizligini taminlashda eng asosiy muammo hisobla- nadi. Zaruriy suv miqdorining bolishi iqtisodiyotning barcha tarmoqlari hamda mavjud tabiiy va antropogen ekologik tizimlarni saqlab qolishda eng muhim omildir. Masalan, Quyi Amudaryo hududidagi tabiiy muhit holati va qishloq xojaligi ishlab chiqa- rishi samaradorligi mazkur hududning suv bilan taminlanish im- koniyatlariga togridan togri bogliq. Hududda iqlimning keskin kontinentalligi, buglanishning juda yuqoriligi, yogingarchilikning juda kamligi, yoz faslida havo haroratining ota yuqoriligi suvsiz dehqonchilik qilib bolmaydi- gan sharoitni keltirib chiqargan. Òuproqlarda tuzlar miqdorining tez kopayishi iqlimning quruqligi hamda tuproq tabiiy shorla- nishining yuqoriligi bilan izohlanadi. Shu sababli dehqonchilik ishlarini yuritishda suvdan nafaqat ekinlarni sugorishda, balki tuproqlarning shorini yuvishda ham foydalaniladi. Qadim-qadimdan Orol dengizini Marka- ziy Osiyodagi ikki buyuk daryo Amu- daryo va Sirdaryo toyintirib kelgan. Sobiq Ittifoq davrida paxta dalalarining kengayti- rilishi ikki daryo suvlaridan keng miqyosda foydalanishni ta- qozo qilgan. 1913-yilda Ozbekistondagi paxta ekiladigan may- donlar 441600 gektarni tashkil qilgan bolsa, 1987-yilda bu kor- satkich 2,1 mln gektardan iborat bolgan. Suv va undan isrofgar- chilik bilan foydalanish oqibatida Orol dengiziga kam hajmda suv quyilgan va natijada u quriy boshlagan. XX asrning 90-yilla- riga qadar Orol dengizining yuzasi deyarli 2 marta, suv hajmi esa 3,5 marta kamaygan. Orol dengizining qurishi Quyi Amudaryo mintaqasi iqlimi va biologik xilma-xilligi uchun uzoq muddatli salbiy oqibatlarga olib Orol dengizi va Orolboyidagi ekologik vaziyat 122 keldi. Chang boronlari boshlanib, hudud maydonlari millionlab tonna zararli tuzli qumlar bilan qoplandi. Òuproq va suvning shorlanishi roy beradi. Mintaqada ekologik vaziyatning yomonlashishi Quyi Amudaryo hududini inson yashashi uchun noqulay joyga aylantirdi. Orol dengizida suvning toxtovsiz buglanishi va unga daryolar suvining yetarlicha kelmasligi uni mayda qismlarga bolib yubordi va suv populatsiyasi halok bolib, dengiz shor suv havzasiga aylandi. Betakror osimliklar va hayvonot olamiga ega bolgan Orolboyi tabiiy landshafti tanib bolmas darajada tanazzulga uchrab, ozining ilgarigi hayotiy jozibadorligi va tabiiy qadriyatini yoqotdi. Amudaryoda suv oqimining deyarli yoqolishi natijasida avvallari 350 ming ga yerni egallagan delta kollaridan asar ham qolmayapti. Mintaqada atrof-muhitga, iqtisodiy va ijtimoiy hayotga ulkan zarar yetkazildi. Hatto suvning kamayishi natijasida aholi ehtiyojlari uchun yaroqli bolgan chuchuk yerosti suvlari ham qurib qoldi. Qoraqalpogistonda vaqt-vaqti bilan roy beradigan qurgoqchilik va cholga aylanish jarayonlari bilan birgalikda Amudaryo oqimining haddan tashqari pasayishi toza suvning ota tanqisligiga olib kelmoqda. Shuningdek, Orol dengizining pestitsidlar, defoliantlar va mineral ogitlar qoldiqlari bilan ifloslangan sobiq tubida roy berayotgan zaharli chang tozonlari, dengiz sathining yanada pasayib ketishi bilan bogliq iqtisodiy tangliklar va sizot suvlari sathining barqaror emasligi muammolarni yanada chuqurlashtirmoqda. 2007-yilga kelib Orol dengizi chuqurligi 29 metrga pasaydi, suv akvatoriysi maydoni 5,8 baravarga, suv hajmi esa 13,3 marta pasaydi. Dengiz suvining shorligi garbiy qismda 110112 g/l, sharqida esa 280 g/l.ga yetdi. Dengiz dastlabki sohilidan (Moy- noq shahridan) 120200 km.ga uzoqlashdi va uning qurib qol- gan qismida 45 ming km 2 .dan ortiq tuzli chol paydo boldi. Orolboyidagi yerusti suvlari tarkibida organik moddalar (ben- zol, ksilol va fenol) va ogir metallar (nikel, qorgoshin, simob va ruh) alohida hududlar boyicha vanadiy, mis, kadmiy, xrom miqdori ortganligi kuzatilmoqda. Yerosti suvlarining minerallashuvi 10 dan 46 g/l.gacha bolgan keng oraliqda ozgaryapti. Mazkur Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|