Ekologiya lotinda p65

135
1. Litosferaning (tuproqning) ekologik funksiyasi nimalardan iborat?
2. Òuproq nima? Unga izoh bering.
3. Òuproqqa antropogen ta’sirlarning qanday turlari farqlanadi?
4. Òuproq eroziyasi va uning asosiy turlariga tavsif bering.
5. Òuproqlarning umumdorlik darajasi nima bo‘yicha aniqlanadi?
6.  Òuproqqa  antropogen  ta’sirlar  natijasida  qanday  turdagi  ifloslanishlar
sodir  bo‘ladi?
7. Chiqindilar tuproqning ifloslanishida qanday o‘rin tutadi?
8. Òuproqning ikkilamchi sho‘rlanishiga misollar keltiring.
9. Yerlarni suv bosishi deganda nima tushuniladi?
10. Òog‘ jinslariga antropogen ta’sirlar nimalarda namoyon bo‘ladi?
16-bob. NABOTOT VA HAYVONOT DUNYOSIGA
ANTROPOGEN TA’SIRLAR
Òabiatda  va  inson  hayotida  o‘rmonlarning  tutgan  o‘rni  ni-
hoyatda katta. O‘rmonlar va boshqa o‘simliklar dunyosiga antro-
pogen ta’sirlarning asosan ikki turi farqlanadi:
1) bevosita — o‘rmonlarni yoppasiga kesish, yong‘inlar, xo‘-
jaliklar  infrastrukturasini  yaratishda  o‘simliklar  dunyosini  yo‘q
qilish,  turizmning  siquvi;
2) bilvosita — transport, pestitsid va ma’danli o‘g‘itlarni ishla-
tish, tuproq, suv va havoning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi.
O‘simliklar dunyosiga antropogen ta’sirlarning ekologik oqi-
batlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
• yer  yuzasi  albedosining  o‘zgarishi;
• jarliklar, o‘pirilish-siljishlar va sellarning yuz berishi;
• fotosintezning kamayishi;
• atmosfera gaz tarkibining yomonlashuvi;
• suv  obyektlari  gidrologik  rejimining  o‘zgarishi,  o‘simliklar
turlarining yo‘qolishi va h.k.
Hayvonot  dunyosining  ahamiyati  ham  juda  katta  bo‘lib,
odamning  ta’siri  oqibatida  ularning  qirilib  yoki  kamayib  ketish
holatlari kuzatilmoqda. Buning sabablari turlicha:
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

136
1)  hayvonlar  yashash  muhitining  buzilishi;
2)  hayvonlarning  haddan  tashqari  ko‘p  ovlanishi;
3)  hayvonlarning  boshqa  turlarini  introduksiyalash-iqlim-
lashtirish;
4)  hayvonlarni  muayyan  maqsadlarda  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  yo‘q
qilish, tasodifan, kutilmaganda yo‘q qilish;
5)  atrof-muhitning  ifloslanishi.
Keyingi  paytlarda  biologik  xilma-xillikni
saqlash muammosi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda.
Aynan  biologik xilma-xillik insonning antro-
pogen ta’siri — tabiiy-ekologik tizimlarni butkul yo‘q qilishi, tabiiy
o‘simliklar  va  hayvonot  turlarini  qirib  tashlashi  natijasida  ko‘p
zararlangan.
O‘simlik  va  hayvonot  turlari  keng  tarqalgan  joylarning  qis-
qarishi va qayta o‘zgartirilishi mahalliy biologik xilma-xillikka katta
xavf solmoqda.
Antropogen  omillarning  ikki  guruhi  —  yerlarni  o‘zlashtirish
va suv resurslarini qayta taqsimlash hamda yaylov chorvachiligi
tabiiy-ekologik tizimlarga ko‘proq ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu ta’sir-
lar sirasiga quyidagilar kiradi:
• cho‘lga aylanish jarayonining kuchayishi;
• chorva mollarini me’yoridan ortiq boqish;
• ekin dalalariga suv chiqarish va sug‘orish;
• agrotexnik tadbirlar tufayli yerlarning sho‘rlanishi;
• gidrotexnik inshootlar yordamida kanallar oqimini boshqa-
rish va suvni qayta taqsimlash;
•  suv  ekologik  tizimida  gidrologik  prinsiplarning  buzilishi,
uning minerallashuvi va ifloslanishi;
• aholining haddan ziyod qishloq xo‘jaligi faoliyati;
• to‘qaylarda o‘sadigan daraxtlarni kesish va qirg‘oqbo‘yi da-
raxtlarini yo‘q qilish;
• dorivor va oziqa o‘simlik xomashyosini tayyorlash;
• brakonyerlik va boshqalar.
Bular  biologik  xilma-xillik  sifatining  juda  past  bo‘lishiga
olib kelmoqda.
Biologik  xilma-
xillikka  tahdid

---

137
Bugungi kunda biologik xilma-xillikka tahdid borasidagi ishlar
samaradorligini oshirishni ta’minlash maqsadida:
• rekreatsiya hududlari, suvni muhofaza qilish hududlari, sohil
bo‘yi  mintaqalari,  suv  obyektlarining  sanitariya  muhofazasi  hu-
dudlari, yerusti va yerosti suvlarining hosil bo‘lish hududlari —
muhofaza etiladigan landshaftlarni;
• alohida ekologik qimmatga ega bo‘lgan tabiiy obyektlar va
majmualarni asl holatida saqlashga mo‘ljallangan majmua (land-
shaft)  buyurtma  qo‘riqxonalarini;
• alohida ekologik, madaniy va estetik qimmatga ega bo‘lgan
tabiiy  obyektlar  va  majmualarni  tabiatni  muhofaza  qilish,  rek-
reatsiya, ilmiy va madaniy maqsadlarda saqlab qolish hamda ular-
dan foydalanishga mo‘ljallangan tabiat bog‘larini;
• o‘simliklar  va  hayvonlarning  ayrim  turlariga  zarur  sharoit
yaratish  yo‘li  bilan  ularni  saqlab  qolish,  takror  ko‘paytirish  va
tiklash  uchun  mo‘ljallangan  tabiiy  parvarishxonalarni  muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar sifatida har bir tumanda mahalliy sha-
roitlardan kelib chiqqan holda bir necha shakllarda tashkil qilish,
yuridik va jismoniy shaxslarni faoliyatning mazkur turlariga keng
jalb qilish taqozo etilmoqda.
O‘simlik  olami  obyektlari  quyidagilardan
iborat:
• yovvoyi  organizmlar  —  daraxtlar,  butalar
va  o‘tsimon  urug‘laydigan  o‘simliklar,  qirqquloqsimonlar,  yo‘-
sinsimonlar,  suvo‘tlar,  lishayniklar  va  zamburug‘lar  o‘zining
barcha xilma-xil turlari bilan;
•  yovvoyi  organizmlardan  tashkil  topadigan  tabiiy  o‘simlik
jamoalari yoki ularning har qanday majmuyi;
• kamyob va  yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlari;
• yovvoyi o‘simliklarning mevalari, urug‘lari va boshqa qism-
lari yoki ular hayotiy faoliyatining mahsullari.
Òabiiy ekologik tizimlarda o‘simlik olamining biologik xilma-
xilligi bir necha yuz turdan ortadi. O‘simliklar dunyosi o‘ziga xos
turlardan tashkil topgan. Biroq o‘simliklar dunyosini saqlab qo-
lishga  mas’uliyatsiz  munosabatda  bo‘lish  va  undan  noto‘g‘ri
O‘simliklar
olami

---