150
təhsil alanların yaşı və təhsil müddəti belədir: uşaq bağçalarına
məktəbəqədər uşaqlar 3 yaşından yığılır və onlar üç il hazırlanır. Altı
yaşına çatdıqdan sonra uşaqlar ibtidai məktəbdə təhsilə başlayırlar,
burada təhsil müddəti 6 ildir. İlkin pillə orta təhsilin müddəti (natamam
orta təhsil) – 3 il və yüksək pillə orta təhsilin müddəti də – 3 ildir.
Təhsilin ilk 9 ili (ibtidai təhsil və orta təhsilin ilkin pilləsi daxil
olmaqla) məcburidir. İbtidai məktəbdə oxuyanların yaşı 6-7, natamam
orta məktəbdə isə 12-13-dür. Orta məktəbin yuxarı pilləsinə daxil
olmaq üçün ilkin pillə orta məktəb məzunları yerli maarif-inzibati
orqanları tərəfindən ümumi qaydada təşkil edilmiş qəbul imtahanları
verməlidirlər, bundan sonra onların arasından ən yaxşıları seçilir. Adi
tam orta məktəbə daxil olub təhsil alanların yaşı – 15-16-dır və onlar
orada 3 il oxuyurlar.
Çin təhsil sistemində peşə təhsili xüsusi yer tutur. Bu sistemə ali
və orta peşə məktəbləri, orta texnikumlar, peşə yönümlü orta məktəblər,
peşə hazırlığı mərkəzləri, yaşlılar üçün texniki hazırlıq və cəmiyyətin
gücü ilə yaradılmış digər uyğun müəssisələr daxildir. Onlar ali, orta və
ibtidai pillələrə aiddirlər və bir-biri ilə sıx bağlıdırlar.
Yüksək pillə orta təhsilin bazasında həyata keçirilən və ali
təhsilin mühüm hissəsi olan ali peşə təhsili hələ ki, ilkin inkişaf
mərhələsində yerləşir. O, əsasən məhdud miqdarda (təxminən 100)
peşə-texniki institutlarda, qısamüddətli peşə universitetlərində, ölkənin
yaşlı əhalisi üçün ali təhsil müəssisələrində aparılır, burada əməli
qaydada müxtəlif ixtisaslar üzrə ali peşə təhsili verilir. Bu təhsil
müəssisələrində tətbiqi və texnoloji əhəmiyyətli ixtisaslaşdırılmış
texniki işçilər hazırlanır.
Çin orta peşə təhsilinə orta texniki-peşə məktəbləri, peşə yönümlü
tam orta məktəblər və orta texnikumlar daxildir. Onlar istehsalat üçün
orta səviyyəli texniki və idarə işçiləri hazırlayırlar.
Peşə yönümlü tam orta məktəblərin vəzifəsi tam orta təhsili olan
və müəyyən peşə, bilik və təcrübəyə malik geniş profilli işçilər
hazırlamaqdır.
Orta texniki məktəb yüksək ixtisaslı işçilərin hazırlanması ilə
məşğul olur.
Hazırda ölkədə müxtəlif növ və pillədən olan 17000-dən artıq
peşə təhsil müəssisəsi, 2000-dən çox peşə hazırlığı mərkəzi, həmçinin
400 mindən yuxarı fəhlə və qulluqçuların ixtisasartırma mərkəzləri
vardır.
151
Çində ali təhsil sistemi çoxpilləli və müxtəlifdir. İlbəil ali təhsil
almaq istəyənlərin sayı artır. 1997-ci ildən ali təhsil müəssisələrinə
qəbulun köhnə qaydası ləğv olunmuşdur, bu qaydaya görə, tələbələr
dövlətin tapşırıq planı üzrə qəbul olunan və tənzimləyici plan üzrə
qəbul edilən kateqoriyalara bölünürdü. Hazırda bütün tələbələr ümumi
qayda üzrə qəbul olunur və təhsil haqqı ödəyirlər. Maliyyə çətinlikləri
olan tələbələr üçün bank krediti açılır və təqaüd ayrılır. Ali təhsil
müəssisələri məzunlarının işlə təmin olunması “təhsil müəssisələri və
işəgötürən təşkilatların qarşılıqlı hərəkəti” yolu ilə, “ikitərəfli seçim
prinsipi üzrə həyata keçirilir”, bu da həm məzunların, həm də kadr
tələbatı olan təşkilatların maraqlarını nəzərə alır.
Gündüz ali təhsil müəssisələrində təhsil, adətən, 4-5 il, bəzi tibb
institutlarında isə 7-8 il ərzində aparılır. Son illər ali təhsil müəssisələri
daxilində əsasən yüksək və yeni texnologiyaların mənimsənilməsi ilə
məşğul olan müəssisələr sürətlə inkişaf etməkdədir.
Aspirantların hazırlanması 2 dövrə bölünür: magistr elmi dərəcəli
mütəxəssislərin hazırlanması və elmlər doktoru elmi dərəcəli
mütəxəssislərin hazırlanması. Birinci kateqoriya aspirantların yaşı 40-
dan çox deyil və təhsil müddəti 3 ildir, ikinci kateqoriya isə 45 yaşdan
artıq deyil. Hazırlıq müddəti ümumilikdə 3 ildir. Heç də bütün ali təhsil
müəssisələri magistraturaya malik deyillər.
Müxtəlif tipli təhsil müəssisələri sistemində böyüklər üçün “eyni
səviyyə, eyni standartlar” prinsipi tətbiq olunur. Böyüklər üçün orta
təhsil müəssisələrində istehsalatdan tam kənarlaşmaqla təhsil müddəti,
ümumilikdə birprofilli gündüz təhsil müəssisələrində olduğu kimidir.
İstehsalatdan qismən kənarlaşmaqla təhsil müəssisələrində və ya axşam
təhsil müəssisələrində təhsil birprofilli gündüz təhsil müəssisələri ilə
müqayisədə təxminən bir il artıqdır. Müəyyən profil üzrə ali təhsil
müəssisələrində təhsil almaq müddəti yaşlılar üçün ümumilikdə 4-5
ildir. Xüsusi fənnlərin tədris olunması formaları kifayət qədər çoxdur,
təhsil müddəti ümumilikdə 2-4 il arasındadır.
1982- ci ildən başlayaraq Çində qeyri-dövlət təhsil müəssisələri
(QTM) bərpa olunmuşdur – bu, təsisçi kimi çıxış edən ayrı-ayrı
vətəndaşların yaxud müəssisələrin, ictimai təşkilatların vəsaitləri
hesabına yaradılmış təhsil müəssisələri, həmçinin əhalinin, o cümlədən
şagirdlərin valideynlərinin kollektiv ianələri hesabına təşkil edilmiş
məktəb və ali təhsil müəssisələridir.
152
İctimai əsaslarla yaradılmış təhsil təşkilatları, onların müəllim və
tələbələri dövlət müəssisələrində olan qanuni hüquqlardan istifadə
edirlər. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, Çində gəlir götürmək məqsədilə
QTM yaratmaq və fəaliyyət göstərmək qadağandır, yəni Çində şəxsi
məktəblər pul qalığı ehtiyatlarını sərbəst sərf etmək hüququna malik
deyillər. 80-90-cı illərdə QTM təsisçiləri arasında fərdi şəxslər az idi.
QTM təsisçiləri sırasında ictimai təşkilatlar və elmi assosiayaların payı
böyük idi. Şəxsi sahibkar və kompaniyalar tərəfindən təşkil edilən
məktəblər onların adını daşıyırdı, bu da kompaniyanın sosial nüfuzunu
qaldırır, ona yaxşı reklam olurdu. Qeyri-dövlət məktəbləri təsisçiləri
arasında xaricdə yaşayan çinlilər də az deyillər. Dövlət bu təhsil sektoru
üçün böyük imtiyazlar müəyyən etmişdir, bu da Çində şəxsi təhsil
müəssisələrinin yaradılması ilə məşğul olanların hamısının maraqlarını
stimullaşdırır – bu ÇXR höküməti tərəfindən sözdə yox , işdə müəyyən
edilmiş yer, nəqliyyat, torpaq sahələri üçün vergi güzəştləridir. Əlavə
stimul da mövcuddur: məktəb ətrafında kollektiv müəssisələr güzəştlər
sistemindən istifadə edir. Buraya “orta təhsil müəssisələri tərəfindən
təsis edilən müəssisələrin gəlir vergisindən və bəzi digər vergilərindən
müddətsiz azad olunması və ibtidai məktəblər tərəfindən idarə olunan
müəssisələrin bütün gəlir ödənişlərindən müddətsiz ləğvi” və s.
daxildir. Elə buna görə də firma və müəssisələrə məktəb daxilində
onların ərazisində öz filiallarını açmaq sərfəlidir.
Təhsildə şəxsi sektorun iqtisadi effekti ÇXR-də kifayət qədər
aydın üzə çıxmışdır. Nəzərdə də tutulduğu kimi, QTM dövlətin maliyyə
yükünü yüngülləşdirdi və artıq 90-cı illərin ortalarında ictimai vəsaitin
böyük hissəsini – 10 mlrd. yuandan artıq (1 mlrd. ABŞ dollarından çox)
məbləği cəmləşdirmişdir. Bununla belə, 90-cı illərdə Çin hakimiyyəti
müxtəlif səviyyələrdə QTM-lərin böyük maliyyə çətinliklərini də
təəssüflə vurğulamışdır. Məsələn, bütün maliyyə mənbələrindən
zəmanətlisi deyəsən elə təhsil haqqları idi. Hazırda da əksər Çin QTM-
ləri üçün təhsil haqqı cari xərcləri ödəmək üçün başlıca mənbə olaraq
qalmaqdadır. Çindəki qeyri-dövlət təhsil müəssisələrinin 90% internat
tipli olduğundan, təhsil haqqına tələbələrin yaşayışı da daxildir. Təhsil
haqqının ümumi məbləği məktəbin inkişafına dəstək üçün, təhsil,
yataqxana və s. üçün bir neçə ödəmə növlərindən ibarətdir.
QTM-ə ödəmələr bir çox amillərdən asılıdır və əyalətlərə görə
kəskin dəyişir. Bəzi məktəblər təhsil haqqını şagirdlərin
müvəffəqiyyətlərindən asılı olaraq dəyişdirir, əlaçılar üçün onu azaldır,
Dostları ilə paylaş: |