Elektrotexnika materiallari

 
2.3. Dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligi 
Jismda elektr zaryadlarining tartibli harakati elektr tokini hosil qiladi. 
Zaryadlarning bunday tartibli harakati elektr maydon kuchlanganligi ta’sirida 
vujudga keladi. Dielektrikda elektr o’tkazuvchanlik uning tarkibidagi erkin 
zaryadlar hisobiga sodir bo’ladi. Hajm birligidagi 
n
ta zaryad eltuvchisi bo’lgan va 
zaryad qiymati 
q
ga teng bo’lgan dielektrikka tashqi elektr maydoni 
(E)
ta’sir 
ettirilsa, shu elektr maydon ta’sirida zaryad kuch chiziqlari yo’nalishida ma’lum 
tezlik 

oladi. Jismning ko’ndalang yuzasidan vaqt birligida o’tadigan elektr 
miqdori, ya’ni tok zichligi: 
J =nq

A / m
2
(2.23) 
yoki
48
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 32-bet. 

---

59 
р
E
J


= I /

ekanligini hisobga olsak: 
J = E 

 
Bu yerda:

-solishtirma elektr qarshiligi, 
Om

m
;

- solishtirma elektr 
o’tkazuvchanlik, 
sm/m
. 
2.16-rasm. O’tkazgich va metal qarshiligining haroratdan o’zgarish grafigi 
Jism elektr o’tkazuvchanligi elektronli, ionli (yoki elektrolitik) va millionli 
(yoki elektroforetik) ko’rinishlarga egadir (2.16-rasm). Dielektriklarda asosan ionli 
elektr o’tkazuvchanlik kuzatiladi. Odatda, dielektrik oz bo’lsada ma’lum 
miqdordagi elektr tokini o’zidan baribir o’tkazadi. Bu esa erkin zaryad eltuvchilar 
mavjudligi bilan tushuntiriladi.
49
Izolyatsiya materiali odatda juda katta solishtirma qarshilikka ega bo’ladi. Bu 
qiymat qancha yuqori bo’lsa, dielektrikdan shuncha kam miqdorda elektr toki 
o’tadi. Bunday xossaga ega dielektriklar yuqori sifatli hisoblanadi. Elektr maydoni 
ta’sirida gaz, suyuqlik va qattiq holatdagi dielektriklardan qandaydir miqdorda 
elektr toki o’tib, dielektrikda elektr energiya isrofi kuzatiladi. Bunday isroflarni 
aniqlashda dielektriklarning elektr o’tkazuvchanligini o’rganish katta amaliy 
49
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 52-bet 

---

60 
ahamiyatga egadir. Elektr o’tkazuvchanlikni o’rganishda izolyatsiya materialidan 
yasalgan va metall elektrodlar bilan jihozlangan namunali kuchlanish beriladi. 
Namuna asosan yassi taxtacha shaklida tayyorlanib, elektrodlar uning bir yoki 
qarama-qarshi ikki yuzasiga o’rnatiladi. Dielektrikning hajmiy qarshiligini 
aniqlash uchun elektr toki namunaning hajmi bo’icha o’tkaziladi va elektrodlar 
qarama-qarshi yuzaga o’rnatiladi. Mazkur elektrodlar galvanometr orqali elektr 
manbaiga ulanadi. Dielektrikning yuza qarshiligini aniqlashda esa elektrodlar 
namunaning bir yuzasiga o’rnatilishi mumkin. 
Dielektrikka o’zgarmas kuchlanish ulangandan so’ng ma’lum vaqt (bir minut) 
o’tgandan so’ng, tok o’zining qandaydir o’zgarmas qiymatiga erishadi va 60 A tok 
ichki tok 
(I
ich
)
deyiladi. Dielektrikning qarshiligi R berilgan kuchlanish 
(U)
ga 
to’g’ri proporsional, dielektrikdan ya’ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-
biriga parallel o’tayotgan ichki tokka esa teskari proporsional bo’ladi: 
ich
I
U
R

,
Om.
(2.24) 
Dielektrikning elektr o’tkazuvchanligi, aksincha, qarshilikka teskari 
proporsionaldir: