Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
39 Naxçıvan Muxtar Respublikasının yay otlaqlarının ümumi sahəsi 29736 ha-dır. Bu otlaqlar d.s.h.-dən 1700-1800 m-dən başlayıb, 2900-3200 m-dək davam edir. Muxtar respublikanın ərazisində qayalıq bitkiləri də geniş yayılmışdır. Otlu, qayalı-daşlı yamaclarda kəklikotynun çiçəkləyən dövründə ot örtüyü əlvan çiçəkli, təravətli və bəzək xarakterli olur. Buradakı bitkilərin əksəriyyəti çoxillikdir. Bu yaylaqlarda həmçinin ağaclar, kollar və yarımkollara da rast gəlmək olar. Yay otlaqları 5 rayonun ərazisinə aiddir. Sədərək və Babək rayonlarında yay otlaqları olmadığından digər rayonların otlaqlarından istifadə edilir. Şahbuz rayonunda-12926 ha, Culfa rayonunda-5156 ha, Kəngərli rayonunda – 1180 ha, Ordubad rayonunda -9049 ha, Şərur rayonunda isə 1425 ha otlaq sahəsi vardır. Yay otlaqlarının florasında kəklikotu növlərinin əksəriyyətinə rast gəlinir. Ancaq təpəlik kəklikotu -Thymus collonus Bieb. və Koçi kəklikotu-Thymus kotschianus Boiss. növləri daha geniş arealda yayılmışdır. Yay otlaqlarında mal-qara helmimintlərlə yoluxur. Bu da heyvandarlıq təsərrüfatlarına ciddi ziyan vurur. Müşahidələr göstərir ki, kəklikotulu sahələrdə otarılan heyvanlar helmintoz xəstəliyinə az tutulurlar. Helmintlərə qarşı mübarizə məqsədilə Koçi kəklikotunun efiryağından, cövhərindən, ekstraktından istifadə etmək üçün xammal olaraq çiçəkli yerüstü hissəsi (Herba) ayrı-ayrı rayonların yay otlaqlarından toplanılmışdır. Şəkil. Koçi kəklikotulu taxıllı-paxlalı-müxtəlifotlu subalp çəməni Kimyəvi tərkibinin zənginliyinə və istifadə perspektivliyinə görə Dalamazkimilər fəsiləsinin ən geniş işlənən cinslərindən biri kəklikotudur. Cinsin Azərbaycanda 21 (15,s.370-371), Naxçıvan MR-də isə 7 növü yayılmışdır (7,s.200-201). Kəklikotu tərkibindəki kimyəvi birləşmələri sayəsində dünya üzrə tibb və qida sənayesində ən çox istifadə edilən bitkilərdəndir. Bu bitkinin bioloji aktiv maddələri onun yerüstü yaşıl hissələrində toplanır və çiçəkləmə fazasında ən yüksək miqdarı göstərir. Xalq təbabətində Koçi kəklikotu dəmləməsindən qurdsalıcı vasitə kimi istifadə edilmişdir (10). Kəklikotu yağında olan timol, karvakrol və 1,8 sineol maddələri əsasən antiseptik və Dactylis glomerata L. 3-4 100-130 Çiçək I Achillea millefolium L. 3-4 90-95 vegetasiya II Hordeum violaceum Boiss. 4 80-95 Çiçək II Trifolium pratense L. 3-4 16-18 vegetasiya III T. medium L, 2-3 35-44 Çiçək II Lotus corniculatus L. 3-4 16-25 vegetasiya III Plantaqo atrata Hoppe 4 25-30 Çiçək III Lathyrus pratensis L. 1-2 34-57 Meyvə II Potentilla recta L. 2 12-15 Çiçək IV 40 antihelmint təsirə malik olduğu öyrənilmişdir (14). Efir yağı ilə zəngin olan kəklikotu bitkisi bir çox azərbaycan alimləri tərəfindən də vaxtaşırı tədqiq edilmiş, onların sənaye əhəmiyyəti və tibbdə tətbiq sahələri araşdırılmışdır (4, 5, 6). Azərbaycanda inkişaf edən kəklikotu növlərinin yerüsu yaşıl hissələrində 0,12%-dən 1,75%- ə qədər efir yağı olur. Quru və isti iqlimli Naxçıvan MR-də kəklikotu növlərinin efir yağı çıxımı 1,45%-dən 1,75%-ə (1,80%) qədər dəyişir. Bu efir yağlarının əsas kompanenti timoldur (4, 5). Naxçıvan MR rayonları ərazisində bitən kəklikotu bitkisinin efir yağı tumolla daha zəngin olduğundan, baytarlıqda helmintozlarla mübarizədə bu bitkidən istifadə edilməsi məqsədə uyğun sayılır. Buna görə də regionun dağ kserofit, dağ bozqır bitkiliklərində və yay otlaqlarında geniş yayılmış kəklikotu bitkisinin helmintosit təsirini öyrənirik. Kəklikotu-Thymus L. cinsinin növlərinə Naxçıvan MR-in dağətəyi, aşağı, orta 1100-1600 yuxarı və yüksək (subalp, alp, subnival) dağ qurşaqlarında 1800-3200 m d.s. rast gəlinir (9, 11, 12). Ərazilərdə kəklikotu cinsinin Koçi kəklikotu -Thymus kotschianus, Təpəlik kəklikotu-Thymus collinus, Cənubi Qafqaz kəklikotu-Thymus trancaucasicus Ronn. və b. növlərinə rast gəlinir. Yay otlaqlarının dağ bozqır yem sahələrindəki fitosenozlarda kəklikotu - gəvənli-müxtəlifotlu, dağ çəmən fitosenozlarında taxıllı-kəklikotulu-paxlalı-müxtəlifotlu, yüksək dağ - bozqır yem sahələrindəki fitosenozlarda isə taxıllı-kəklikotulu-müxtəlifotlu assosasiyalara rast gəlinir (9). Təbii otlaq sahələrində bitkilik tiplərində üstünlük təşkil etdiklərindən müxtəlif tərkibli formasiya və assosiasiyalarda dominant və yarımdominant rol oynayırlar. Thymus kotschyanus Boiss.- Koçi kəklilotu bozqırlaşmış dağ yem sahələrində fitosenozların əsas dominantı, yüksək dağ çəmən yem sahələrində yarımdominantıdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur, Kəngərli, Şahbuz, Culfa və Ordubad rayonlarının yay otlaq sahəsində dəniz səviyyəsindən 1800-3200 m yüksəklikdə Koçı kəklikotu bitkisi ən çox ehtiyata malikdir. Generativ dövrün ilkin mərhələsində kütləvi çiçəkləmə fazasında efir yağının miqdarı daha yüksək olduğundan, tədqiq ediləcək bitkilər bu fazada toplanmışdır. Bitkilərdə efir yağının miqdarı geoloji və ekaloji amillərdən çox asılı olduğundan, hər bir bölgədən toplanmış bitkilər ayrı-ayrı kisələrə yığılaraq üzərində bölgələrin adı qeyd edilmişdir. Toplanmış materiallar kölgəli yerdə açıq havada qurudularaq kağız kisələrə yığılmışdır. Efir yağının əldə edilmə üsullarından ən geniş yayılanı hidrodistilyator metodudur. Tədqiqat zamanı Klevenger aparatında hidrodistilyasiya metodundan istifadə edilmişdir. Bunun üçün 2 litrlik şüşə kolbaya 100 q quru bitki xammalı və 1 litr su tökülərək qızdırıcı üzərində 4 saat müddətində qaynadıldı. Qaynama nəticəsində ayrılan su və efir yağı buxarı soyuducu boruda mayeləşərək üzərində bölgülər olan kapilyar boruya toplandı. Kəklikotunun efir yağı sudan yüngül olduğu üçün su üzərində qalır. Bu proses 3 dəfə təkrarlandıqdan sonra kapilyar boyuda toplanan efir yağının həcmi ölçüldü. Alınan nəticəyə görə hər 100 q quru bitkidə olan efir yağının çıxımı faizlə hesablanaraq, qeyd edildi. Alınan efir yağları ayrı - aryılıqda susuz natrium sulfat duzu ilə qurudularaq tünd rəngli, ağzı kip bağlanan şüşə qablara yığıldı. Efir yağları +4°C - də soyuducuda saxlandı. Nəticədə Naxçıvan MR- in rayonları üzrə yay otlaqlarının ümumi sahəsi, Koçi kəklikotunun toplandığı yay otlağı, dəniz səviyyəsindən hündürlüyü və efir yağının miqdarı müəyyən edildi. (Cədvəl 2, diaqram) Cədvəl 2 Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrində bitən Koçi kəklikotu növünün kütləvi çiçəkləmə fazasında efir yağının toplanma dinamikası Rayonlar Ümumi otlaq sahəsi Koçi kəklikotu toplanılan yay otlağı Hündürlük. m.d.s. Efir yağının çıxımı %-lə Şərur 1425 Sarı bulaq, Kələki 1900-2400 1,75 Kəngərli 1180 Qazan, Susuz, Kərim 1800-3000 1,38 Şahbuz 12926 Dəvəboynu, Batabat 2000-2800 1,41 Culfa 5156 Dəmirli, Köndələn, Qayalı 2600-3100 1,54 Ordubad 9049 Göygöl, Qovurma dərəsi 2800 3060 1,60 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|