103
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 7 (80)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 7 (80)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 7 (80)
SEYFƏLİ QƏHRƏMANOV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
E-mail: seyfali1947@mail.ru
UOT: 581.526.325.2: 582.263
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ UZUNOBA SU ANBARININ
GÖY-YAŞIL VƏ YAŞIL YOSUNLARININ BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ
COĞRAFİ YAYILMASI
Açar sözlər: göy-yaşıl yosun, yaşıl yosun, plankton, bioekologiya, kosmopolit, indifferent,
boreal, arktoalp, asidofil, alkalifil, mezosaprob, su anbarı
Key words: blue-green algae, green algae, plancton, bioekological, cosmopolitan,
indifferent, boreal, arktoalp, asidofil, alkalifil, mezosaprobs,
reservoirs
Ключевые слова: синезеленые водоросли, зеленые водоросли, планктон, биоэкологи,
космополит, индифферент, бореал, арктоалп, ацидофил, алкалифил, мезосапроб,
водохранилищ
1961-ci ildə istifadəyə verilmiş, Uzunoba su anbarı Babək rayonunda, Naxçıvançayın sol
sahilində dəniz səviyyəsindən 957 m hündürlükdə yerləşir. Naxçıvançaydan çəkilən kanalın
hesabına doldurulur. Yaz daşqınları zamanı, anbara çoxlu miqdarda asılı maddələr gətirildiyindən
dib sahəsi qalın lil təbəqəsi (sapropel) ilə ortülmüşdür. Anbarın mütləq tutumunu təşkil edən suyun
ehtiyyat tutumunu saxlanmaq şərtilə 85-90 %-ə qədərindən suvarmada istifadə edilir. Sahəsi 115 ha,
su tutumu-9 mln. m
3
-dir. Suyu hidrokarbonatlı-sulfatlıdır. Mineral maddələrin ümumi miqdarı 280-
348 mq/l, yayda suyunun temperaturu-28,5
o
C, suyun miqdarı azalan vaxtlar bəzən temperatur 29-
30
o
C-yə çatır [11].
Göy-yaşıl və yaşıl yosunların bioekoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək məqsədilə Uzunoba su
anbarlarının, müxtəlif yerlərindən nümunələrin toplanılması üçün əvvəlcədən stasionar məntəqələr
seçilmişdir. Hər ay müntəzəm gedilən ekspedisiya və müstəqil marşrutlar vasitəsilə ümumi qəbul
edilmş metodla fitoplankton torundan toru vasitəsilə çox sayda nümunələr toplanılmışdır.
Toplanılan nümunələrdəki göy-yaşıl və yaşıl yosunların növ tərkibi təyin olunmuşdur. Lakin, aprel-
may aylarında yaz daşqınları ilə əlaqədar olaraq suların lillənməsi səbəbindən bu dovrlərdə yosun
taksonlarının aşkar edilməsi çətinləşmişdir [1, 2, 3, 5, 6, 8].
Aparılmış tədqiqatlar zamanı burada, Göy-yaşıl yosunlardan (
Cyanoprokaryota)-
Synechocystis salina Wislouch,
Synechococcus elongatus (Nageli) Nageli,
S. aeruginosa Nageli,
Merismopedia glauca (Ehrenberg) F.T. Kützing,
M. punctata Meyen,
M. elengatus Nageli,
M.
marssonii E. Lemmermann,
Microcystis hansgirgiana (Hansgirgiana) Elenkin,
M. aeruginosa (F.T.
Kützing, 1833) E. Lemmermann,
M. aeruginosa f. elongata C.B. Rao,
Gloeocapsa minor (F.T.
Kützing Hollerbach ampl.,
G. minor Hollerbach
ampl. f. minor, G. minima f. smithii Hollerbach
Kosinskaja et al Poljanskij,
Anabaena cylindrica E. Lemmermann,
A. flos-aguae (Lyngbye)
Brebisson
in Brebisson et al Godey,
Aphanizomenon elenkinii Keissler,
A. flos-aguae Ralfs et al
Bornet et al Flahault,
Calothrix elenkinii Kossinskaja,
C. gracilis F. E. Fritsch,
C. braunii Bornet
Et Flah.,
Oscillatoria brevis (F.T. Kützing) Gomont,
O. tenuis Agardh C.A.,
O. acutissima
Kufferath,
O. deflexoides Elenkin et al Kossinskaja,
O. subtilissima F.T. Kützing et al
De Toni,
Phormidium uncinatum (C.Agardh) Gomont et al Gomont,
Ph. autmunale C.A. Agardh
et al
Gomont,
Ph. molle (F.T. Kützing) Gomont,
Lyngbya limnetica E. Lemmermann,
Schizothrix
mullerii Nageli,
Plectonema battersii Gomont,
P. radiosum (Schiederm.) Gomont taksonları
tapılmışdır. Tədqiqat işlərinin nəticəsində Uzunoba su anbarında yekun olaraq 13 cinsə daxil olan
31 növ (33 növdaxili takson) göy-yaşıl yosun aşkar edilmişdir.
Yay dovründə təsərrüfat suyu kimi suvarmada istifadə olunduğundan, bu dovrlərdə suyun
səviyyəsinin kifayət qədər aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq, su anbarında suyun temperaturu
104
maksimum həddə 30
o
C-yə çatmışdır. İyul-avqust aylarında suyun temperaturun artması yosunların
növmüxtəlifliyinə təsir edərək növlərin intensiv yayılmasına təsir etmişdir.
Cədvəl 1
Göy-yaşıl yosunların həyat formaları
və coğrafi xüsusiyyətləri
Növ və növdaxili taksonlar
Yaşama yerləri və coğrafi yayılması
P
lankton (
p)
Kosmopol
it
(k)
Ş
im
ali
-a
lp
(şa
)
Alp (
a)
Ar
ktoalp (
aa
)
İndif
fe
re
nt (i)
B
ore
al (br
)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1.
Synechococcus elongatus Nageli
+
-
+
-
+
-
-
2.
S. aeruginosus Nageli
+
+
-
-
-
+
-
3.
Synechocystis salina Wislouch
+
+
-
-
-
-
-
4.
Merismopedia glauca F.T.Kützing (Ehr.)
+
+
-
+
-
+
-
5.
M. punctata Meyen
+
+
-
-
-
+
-
6.
M. elongatus Nageli
+
-
+
+
-
-
-
7.
M. marssonii E. Lemmermann
+
-
-
-
-
+
+
8.
Microcystis hansgirgiana (Hansgşg. Elenkin
+
+
-
-
+
+
-
9.
M. aeruginosa (F.T.Kützing) E. Lemmermann
+
+
-
-
-
+
-
10.
M. aeruginosa f. elongata C.B. Rao
11.
Gloeocapsa minor (F.T.Kützing) Hollerbach
+
+
-
-
-
+
-
12.
G. minor f. minor (F.T.Kützing) Hollerbach
+
+
+
+
-
+
-
13.
G. minima (Keissler) Hollerbach
+
+
-
+
-
+
-
14.
Anabaena cylindrica E. Lemmermann
+
-
-
-
-
-
-
15.
A. flos-aguae (Lyngbye) Brebisson
+
+
-
-
-
+
-
16.
Aphanizomenon elenkinii Keissler
+
-
-
-
-
-
-
17.
A. flos-aguae Ralfs Bornet Flahault
+
+
-
-
-
+
-
18.
Calothrix elenkinii Kossinskaja
+
-
-
+
-
-
-
19.
C. gracilis F. E. Fritsch
+
+
-
-
-
+
-
20.
C. braunii Bornet et al Flahault
+
+
-
-
-
+
+
21.
Oscillatoria brevis (F.T.Kützing) Gomont
+
-
-
-
+
+
-
22.
O. tenuis Agardh C.A.
+
+
-
-
-
+
-
23.
O. acutissima Kufferath
+
-
-
+
-
+
-
24.
O. deflexsoides Elenkin et al Kossinskaja
+
+
-
-
-
-
-
25.
O. subtilissima F.T.Kützing
et al De Toni
+
+
-
+
-
+
-
26.
Phormidium molle (F.T.Kützing) Gom.
+
+
-
-
-
+
-
27.
Phormidium uncinatum (C.Agardh) Gomont
+
-
-
-
-
-
-
28.
Ph. autuminale (C.Agardh) Gomont
+
+
-
+
-
-
-
29.
Lyngbya limnetica E. Lemmermann
+
+
-
-
-
+
-
30.
Schizothrix müllerii Nageli
+
+
-
-
-
+
-
31.
Sch. fragilis F.T.Kützing et al Gomont
+
-
-
+
-
+
-
32.
Plectonema battersii F.T.Kützing Gomont
+
+
-
-
-
+
-
33.
P. radiosum (Schiederm.) Gomont
+
-
-
-
+
+
-
Qeyd: +
Daxildir; -Daxil deyildir.
Qeyd oiunan növlər plankton formada tapıldılar. Bunlardan 21 növ kosmopolit, 3-simali alp,
9-Alp, 4-arktoalp, 23-indifferent, 2-boreal coğrafi tipinə daxildir.