Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

42 
subsenil  (ss)  və  senil  (s)  dövrlərində  qeyd  edilmişdir.  Əldə  olunan  nəticələr 

2 
müqayisə 
kriteriyasının [9, s. 21] köməyi ilə analiz edilmişdir. 
Tədqiqat zamanı müxtəlif fitosenozlarda 14 senopopulyasiya tədqiq olunmuşdur. Materiallar 
ümumi  qəbul  olunmuş  populyasiyaların  tədqiqi  metodikasına  əsasən  toplanılmışdır.  Materialların 
toplanılması ardıcıl və dağınıq üsullarla yerləşmiş meydançalarda və ya transektlərdə aparılmışdır. 
Transektlərin qoyulması belə aparılmışdır: onlar sahəni keçməli, hər hansı seçilmiş növün nisbətən 
yüksək və eləcə də aşağı bolluluğunu xarakterizə etməlidir. Təcrübə sahələrinin ölçüsü, yerüstü və 
yeraltı  sahələrinin  proyeksiyası  kimi  xüsusilə,  senopopulyasiyanın  digər  elementlərini 
müəyyənləşdirən  3  fitogen  sahədən  böyük  olmuşdur  [2,  s.  9-10].  Növlər  üçün  təcrübə  sahələri 
50x50 sm, sahələrin sayı isə 15-25-ə kimi olmuşdur. Tədqiq olunan sahələrdən növlər çıxarılmaqla, 
ontogenetik  vəziyyəti  müəyyən  olunmuşdur.  Alınmış  nəticələr  əsasında  ontogenetik  vəziyyətin 
spektri tərtib olunmuşdur.  
Bitkinin  qidalanma  mühitinin  qiymətləndirilməsi  ECOSCALE  proqramı  kompleksindən 
(kompyüter  realizasiyası  haqqında....,  1991)  istifadə  etməklə,  L.Q.  Ramenskinin  ekoloji  şkalasına 
əsasən  aparılmışdır.  Bitkinin  demoqrafik  strukturunun  inteqral  xarakteristikası  kimi  aşağıdakı 
populyasiya göstəricilərindən istifadə edilmişdir:  
1.
 
 Yaş indeksi (

); 
 
i  -  ontogenetik  vəziyyətin  k
i
  qiyməti,  n
i 
-  fərdlərin  sayı,  i-populyasiyanın  vəziyyəti,  N  - 
populyasiyadakı fərdlərin ümumi sayıdır. 
2.
 
Effektivlik indeksi: 
 
n
i 
- bitkilərin sayı, i - vəziyyəti, e
i 
- bitkinin effektivliyidir.  
 
Senopopulyasiyanın tipi  A.A. Uranov və O.V. Smirnovun mütləq maksimum kriteriyasına 
əsaslanan  təsnifatından  və  L.A.  Jivatovskinin  delta-omeqa  normal  senopopulyasiyaların 
təsnifatından istifadə etməklə təyin edilmişdir [3, s. 79-81]. 
 
Bərpa olunma indeksi [3, s. 80] N.V. Qlotov tərəfindən şəkli dəyişdirilərək, pregenerativ 
fərdlərin pregenerativlər və generativlərin cəminə münasibəti şəklində ifadə olunur. 
 
 Qocalma indeksinə görə:                                         
n
i
– bitkilərin sayı, i - vəziyyəti, е
i 
- bitkinin effektivliyidir. Populyasiyanın effektiv ekoloji sıxlığı 
(М
е
) L.A.Jivatovskiyə görə [3, s. 79] təyin edilmişdir. 
 
Burada  n
i 
-  bitkilərin  sayı,  i  -  vahid  sahədə  vəziyyəti,  ω
i 
-  populyasiyaların  energetik 
effektivliyidir. 
EKSPERİMENTAL HİSSƏ  
2015-2016-cı  illər  ərzində  hər  bir  tədqiq  edilən  bitkilik  tipində  növlərin  yayıldığı 
populyasiyalar  nişanlanmışdır.  Tədqiqatlar  yaz-payız  mövsümündə  növün  ontegenezinin  bütün 
 

к
и
н
и 
 

=
 
     
 Н 
ω=   
 

н
и
 
 

н
и

е
и
 
 
 
İ
q
 =   
 
          

N
i 
İ=9
 

N
i 
 
М
е
= 

n
i 

 ω
i
 

---

43 
fazalarında  aparılmış,  onların  bitkilik  tipində  rolu  və  fitosenoloji  quruluşu  öyrənilmişdir.  Məlum 
olmuşdur ki, kseromezofit və mezofit ekoloji qrupuna daxil olan bu növlər tədqiq edilən regionda 
yarımsəhra, dağ-kserofit və bozqır bitkilik tiplərində Lamieta formasiyaları Callycephalus nitens + 
Salvia  limbata  +  Atriplex  turcomanica,  Salvia  limbata  +  Camphorosma  lessingi,  Xeranthemum 
cylindraceae  +  Salvia  verticulata  +  Cousini-amacroptera,  Artemisia  fragrans  +  Salvia  sclarea  + 
Lamium  album  +Zygophyllum  fabago  +  Reaumuria  persica  +  Atraphaxis  spinosa  +  Salvia 
verticulata  +  Lamium  purpureum  assosiasiyalarda  edifikator  kimi  çıxış  edir.  Bəzi  hallarda 
Thymuseta collinusum formasiyaları daxilində də yayıldığı müşahidə edilmişdir. 
Cədvəl 1-də Lamieta assosiasiyalarının çox rast gəlindiyi botaniki qrupların tərkibi, bolluğu, 
yayıldığı ərazilər və onların layihə örtüyü göstərilmişdir.  
Cədvəl 1 
Ordubad rayonu ərazilərində Salvieta  populyasiyasının fitosenoloji quruluşu  
 
 
SP 
 
 
Bitkilik tipi və forma-
siyalar 
 
 
 
Fitosenozlarda assosiasiyalar 
Bitkiliyin 
layihə 
örtüyü 
(%) 
 
Növün 
bolluğu 
Lamium album L. 
I 
 
  Yarımsəhra 
1sp:Callycephalus  nitens  + 
Salvia  limbata  +  Atriplex 
turcomanica 
2sp:Salvia  limbata  +  Cam-
phorosma lessingi 
3sp:Xeranthemum 
cylindraceae 
+ 
Salvia 
verticulata 
+ 
Cousini-
amacroptera 
4 sp:Artemisia fragrans + Sal-
via sclarea + Lamium album 
40 
cop
2
 
1. Callycephaluseta 
nitens 
2.Xeranthemumeta 
cylindraceae  
3.Artemisieta fragrans 
 
II 
 
 
Dağ-kserofit 
5sp:Salvia  tesquicola  +  Salvia 
sclarea 
+ 
Camphorosma 
lessingi + Lamium purpureum 
6 sp: Salvia limbata + Salvia 
virgata + herbosum + Lamium 
album  
30 
sol 
1. Salvieta 
 
 
 
Lamium purpureum L. 
 
 
 
 
III 
 
 
Kolluq  
7sp:Zygophyllum 
fabago 
+ 
Reaumuria 
persica 
+ 
Atraphaxis  spinosa  +  Salvia 
verticulata 
+ 
Lamium 
purpureum 
8sp:Thymus  collinus  +  Th. 
kotschyanus  +  Stachys  inflata 
+  Acantholimon  karelinii  + 
Salvia verticulata 
40 
cop
1
 
1.  Zygophylleta fabago 
 
2. Thymusetum 
 
 
IV 
 
Bozqır 
9sp:Stipa  capillatae  +  Atra-
phaxis  spinosa  +  Herbosa  + 
Salvia tesquicola 
10sp:Atraphaxis 
spinosa 
+ 
Caragana grandiflora + Salvia 
tesquicola + Lamium album 
60 
cop
3
 
1.Stipeta capillatae 
2. Atraphaxeta spinosae 
 

---