Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
72 qoşunlarının qarşısını ala bilməyən Abbasqulu xan, yenidən Naxçıvanı tərk etməyə və Tiflisə qaçaraq II İraklidən kömək istəməyə məcbur oldu. Cəfərqulu xan isə Naxçıvanda hakimiyyətə gəldi. Abbasqulu xanın II İrakliyə sığınması onun bu sahədə Rusiyanın siyasətini həyata keçirmək baxımından çox əlverişli idi. Həqiqətən bəzi hallarda Kartli-Kaxeti çarı II İrakli Georgiyevsk traktının şərtlərindən istifadə edərək öz əməllərini Rusiya hakimiyyətinin adı ilə pərdələyirdi. II İrakli Əhməd xana məsləhət görür ki, o, Abbasqulu xanla Cəfərqulu xan arasındakı münasibətlərə toxunmasın və Naxçıvanda baş verən hadisələrlə işi olmasın. Əks tədqirdə o, digər xanlar arasında öz nüfuzunu itirə bilər. Əslində isə II İrakli “uzaqgörənlik edib, ilk növbədə, xudpəsəndliklə öz torpaqlarını genişləndirmək barədə fikirləşirdi. O, Rusiya hakim dairələrinə göndərdiyi məktublarının birində yazırdı: “...Belə hesab edirəm ki, Azərbaycana sahib olmaq Rusiya üçün əlverişlidir. Sonra isə həmin torpaqların bir hissəsini mənə güzəştə gedərsiniz”. II İrakli başqa bir məktubunda rus komandanlığından xahiş edirdi ki, “...Gürcüstanı ləzgilərin təhlükəsindən qurtarsın, Gəncədə, İrəvanda onun hakimiyyətini təsdiq etsin və Naxçıvanı da ona tabe etdirsin”. Onun Azərbaycan torpaqlarını mənimsəmək üçün dəridən-qabıqdan çıxmasına baxmayaraq, nə Abbasqulu xan, nə də Azərbaycanın digər xanları onun xudpəsənd fikirlərini başa düşə bilmirdilər. Əksinə, onlar II İraklini qüdrətli dövlət saydıqları Rusiyaya arxalanmış sədaqətli müttəfiq hesab edirdilər. Abbasqulu xan yenidən Naxçıvan xanlığında hakim olmaq üçün II İraklinin köməyinə sadəlövhcəsinə inanırdı. Kartli-Kaxeti çarlığının Rusiya qəyyumluğunu qəbul etdiyini bilən Abbasqulu xan da Rusiyanın himayəsində olmağı arzulayırdı. Bu haqda Abbasqulu xan Rusiyanın Gürcüstandakı qoşunlarının başçısı S.Burnaşevə yazmışdı: “Çar İrakli ilə yaxınlıq edərək, imperator həzrətlərinin hakimiyyəti altında olmağı arzulayır və başqa xanları da belə addım atmağa çağırıram”. Abbasqulu xanın Rysiyanın qəyyumluğunu qəbul etmək arzusunu II İrakli general- poruçik Q.A.Potyomkinə xəbər verdi. “Dəhşətli qaçqın vəziyyətində olan naxçıvanlı Abbasqulu xan bizdən xahiş edir ki, biz ona öz mülkiyyətinə qayıtmağa kömək edək və o, imperatriçəyə tabe olacağını bildirir” (3, s. 63). Abbasqulu xanın Rusiya və Gürcüstana müraciət etməsini, yalnız və yalnız Naxçıvan xanlığında öz hakimiyyətini bərpa etmək arzusu ilə izah etmək lazımdır. II İrakli Abbasqulu xanın hakimiyyətini bərpa etmək üçün hərbi qüvvə ilə kömək etmək istədikdə, Rusiya ilə imzalanmış Georgiyevski traktatının məhdudlaşdırıcı şərtlərinə görə edə bilmədi. Lakin tezliklə bu Rusiyanın Gürcüstandakı nümayəndəsi Q.A.Potyomkinə çatdırıldı və o bu işə razı olduğunu bildirdi. Deməli bu da Rusiyanın açıq-aşkar II İraklini onun siyasətini həyata keçirməkdə bir vasitəçi olduğunu göstərirdi. Kartli-Kaxetiya çarı Qrabağ xanı ilə birlikdə Naxçıvan xanlığı üzərinə hücum etmək istəsə də, bu işə isə Osmanlı dövləti mane oldu. Çünki Georgiyevsk traktatı bağlanmasından və Gürcüstana rus ordusunun gəlməsindən narahat olan Osmanlı sultanı yenidən Cənubi Qafqazın işlərinə qarışmağa başladı. Belə ki, Osmanlı dövləti müsəlmanların həmrəyliyinə arxalanaraq, Azərbaycan və Dağıstan hakimlərini ələ almağa, həmçinin qarabağlıların gürcülərlə ittifaqını pozmağa cəhd göstərirdi. Bu zaman erməni patriarxı İoni Qarabağ məlikləri ilə birlikdə Q.A.Potyomkinə yazırdılar ki, Osmanlı nümayəndələri Kür çayı yanında azərbaycanlılardan ibarət ordu yaratmağa və rus ordusunun qarşısını kəsməyə cəhd edirlər ( 3, s. 65). Azərbaycan xanlıqları arasındakı ziddiyyətlərdən Osmanlı dövləti istifadə edə bilərdi. Bu isə öz növbəsində Rusiyanın həmin bölgədə yeritdiyi siyasəti müvəffəqiyyətsizliyə uğradırdı. Bununla əlaqədar Rusiya dövlətinin hakim dairələri Qafqaz xəttində olan ordunun komandanlığına tapşırmışdı ki, “...yaxın olduqları yerlərdə Azərbaycan hakimlərinə, irəvanlı Hüseynəli xana, təbrizli Nəzərqulu xana, xoylu Əhməd xana, Urmiyalı Qulu xana sakitlik yaratmaq, öz aralarında razılığa gəlmək, sülhü qoruyub saxlamaq və öz imkanları ilə razılaşmaq üçün onlara təsir etsinlər. Onlara bildirmək lazımdır ki, dinclik və sakitliyi Rusiya verə bilər. Rusiya ilə etibarlı qonşuluq əsasında güclü himayəçi tapa bilərlər... Mən inanıram ki, Azərbaycanın hakimləri özləri bu həqiqəti dərk edəcək, qanlı ara müharibələrinə son qoyacaq və bu da həm özlərinin, həm də insanlığın xeyrinə olacaqdır” ( 3, s. 67). Kəlbəli xan hakimiyyətə gəldiyi vaxt, 1787-ci ildə Azərbaycanda və bütövlükdə Cənubi Qafqazda daxili və xarici vəziyyət xeyli mürəkkəbləşmişdi. Azərbaycanın və Gürcüstanın İran və Osmanlı imperiyası tərəfindən təcavüzkarlığa məruz qalmaları təhlükəsi yaranmışdı. Belə bir tarixi 73 şəraitdə Cənubi Qafqaz xalqları öz daxili imkanları hesabına xarici təhlükəyə qarşı istiqlaliyyətlərini müdafiə edə bilməzdilər. Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gəldiyi gündən Kəlbəli xan Rusiya dövləti ilə həm siyasi, həm də iqtisadi münasibətlər yaratmağa səy göstərmişdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Həmin dövrdə İran təcavüzü qarşısında qalan Azərbaycan xanlarına rus dövləti özünü riyakarlıqla Şərq xalqlarının “dostu” kimi qələmə verir, Azərbaycan xanlıqlarına hər vasitə ilə kömək göstərəcəyini vəd edirdi. Məhz buna görə də Kəlbəli xan sadəlövhlüklə rus diplomatlarının fitnəkarlığına uymuşdu. O da bəzi Azərbaycan xanları kimi Georgiyevsk müqaviləsinin (1783) səmimiyyət naminə bağlanıldığına inanırdı. Elə onun Rusiyaya bu inamı Ağa Məhəmməd şahın 1797-ci ildə qəzəbinə tuş gətirdi ki, bu yolda o, öz gözlərini itirdi. Lakin mövcud vəziyyətdə Kalbalı xan Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasətindən yaralanaraq xanlığı yaşatmaq və sabit siyasi vəziyyət əldə etmək üçün bu addımı atmış oldu. XVIII əsrin ikinci yarısında 1783-cü ildə Georgiyevski traktatının imzalanmasından sonra Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etmək istəyi daha da gücləndi. Artıq o Kartli-Kaxetiya çarlığını özünə bir dayaq nöqtəsi kimi götürmüşdü. Osmanlı və İran dövlətlərinin müdaxiləsi və daxili qarşıdurmalar Naxçıvan xanlarını Rusiya ilə yaxınlaşmağa vadar edirdi. Bu isə Rusiya dövlətinin həmin əsrin əvvəllərindən başladığı siyasəti həyata keçirməyə əlverişli şərait yaradırdı. Aparılan tədqiqatlardan belə aydın olur ki, Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasətini həyata keçirməsində burada yaşayan xristian əhalinin böyük rolu olmuşdur. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan tarixi (Ən qədim zamanlardan XX əsrədək): Ali məktəblər üçün dərslik / Z.M. Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktəsilə. Bakı: Azərnəşr, 1994, 680 s. 2. Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, III c., Bakı: Elm, 2007, 592 s. 3. Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 120 s. 4. Quliyev M.R. Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri. Naxçıvan: Əcəmi, 2013, 184 s. 5. Mustafazadə T.T. XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri. Bakı: Elm, 2002¸ 372 s. 6. Nəcəfli G.C. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması cəhdləri. Bakı: Nur-lan, 2007, 284 s. 7. Nəcəfli G.C. Ermənilərin Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsini ələ keçirmək üçün tərtib etdiyi layihələr (XVIII əsr) / Naxçıvan bu gün: islahatlar, perspektivlər (5-6 oktyabr 2007-ci ildə keçirilmiş beynəlxalq simpoziumun materialları). Bakı: Nurlan, 2008, 105-112 s. 8. Sadıq İ. Ermənilərin Birinci Pyotrla görüşü. Bakı: Azərnəşr, 1993, 32 s. 9. Uras E. Tarihde ermeniler ve ermeni meselesi. İstambul: Belge Yayınları, 1987, 798 s. 10. Абдурахманов А. Азербайджан во взаимоотношениях России, Турции и Ирана в первой половине XVIII в. Баку: Нагыл Еви, 2011, 136 с. 11. Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 годь. Санкт- Петербургь: 1968, 587 с. 12. Мамедов С.А. Исторические связи Азербайджанского и Армянского народов во второй половине XVII – первой трети XVIII в. Баку: Элм, 1977, 263 с. 13. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией (состави-тель Н.И.Веселовски). Т. I, Санкт-Петербургъ: 1890, 553 с. 14. Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI- начале XIX вв. Ленинград: Изд-во ЛГУ, 1949, 384 с. 15. Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армянским народом. Санкт-Петербург: Типография императорской АН, 1898, 512 с. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|