- 23 -
Th.collinus
2015
Culfa- 1600
Yerüstü
hissə Kütləvi
çiçəkləmə
1,54%
Th. collinus 2015
Ordubad-2000
Yerüstü hissə Kütləvi
çiçəkləmə
1,18%
Th.Kotschy
anus
2016
Şərur -1200
Yerüstü hissə Kütləvi
çiçəkləmə
1,75%
Th.Kotschy
anus
2016
Kəngərli-1500
Yerüstü hissə Kütləvi
çiçəkləmə
1,38%
Th. collinus 2016
Culfa -1800
Yerüstü hissə Kütləvi
çiçəkləmə
1,42%
Th.collinus
2016
Ordubad-1800
Yerüstü hissə Kütləvi
çiçəkləmə
1,60%
Cədvəl 2-dən göründüyü kimi müxtəlif yüksəkliklərdə otlaq sahələrində yayılmış növlərin
efir yağı miqdarlarında müəyyən fərqlər vardır. Şərur və Kəngərli bölgələrinin dəniz səviyyəsindən
1200-1500 m yüksəkliklərdə toplanmış
Th. kotschyanus növünün efir yağı çıxımında 1,75%-dən
1,27%-ə qədər azalma müşahidə edilmişdir. Culfa və Ordubad rayonlarının dəniz səviyyəsindən
1600-2000 m yüksəklikdə toplanmış
Th. collinus növünün efir yağı miqdarı 1,60% və 1,18%
aralığında alınmışdır.
Şəkil 1. Eyni ərazilərdə 2015-2016-cı illərdə toplanmış
Th. kotschyanus Boiss. & Hohen və
Th. collinus Bieb. növlərinin efir yağı miqdarlarının
müqayisəsi
Şəkil 1-dən göründüyü kimi, eyni ərazilərdən müxtəlif illərdə toplanmış bitkilərin efir yağı
miqdarında da müəyyən fərqlər vardır. Şərur rayonu 2015-ci ildə toplanan koçi kəklikotuda efir
yağı 1,61% olmuşsa, 2016-cı ildə (eyni yuksəkliyindən-1300-1200 m) 1,75% olmuşdur. Kəngərli
rayonunda 1500 m hündürlükdən toplanan koçi kəklikotu növündən 2015-ci ildə 1,27%, 2016-cı
ildə 1,38% efir yağı alınmışdır. Culfa rayonu dəniz səviyyəsindən 1600-1800 m və Ordubad rayonu
2000-1800 m yüksəklikdən toplanan təpəlik kəklikotu növündə efir yağı çıxımı 2015-ci ildə
müvafiq olaraq 1,54 və 1,18%, 2016-cı ildə isə 1,42 və 1,60% olmuşdur. Efir yağları çıxımında
müşahidə edilən fərqlər həmin illərdə yağıntı, rütubət və temperaturdan asılı olmuşdur.
Kəklikotu efir yağları tünd-sarı rəngli və özünəməxsus kəskin iyə malikdir. Hər iki kəklikotu
efir yağında tərkib kompanetlərinə görə həm eynilik, həm də müəyyən fərqlər vardır. Kompanentlər
1,61%
1,27%
1,54%
1,18%
1,75%
1,38%
1,42%
1,60%
0,00%
0,20%
0,40%
0,60%
0,80%
1,00%
1,20%
1,40%
1,60%
1,80%
2,00%
Şərir r.
Th.kotschyanus
Kəngərli r.
Th.kotschyanus
Culfa r.
Th.collinus
Ordubad r.
Th.collinus
2015
2016
- 24 -
arasında olan fərqlər hər bir bitki orqanizmində özünəməxsus fermentativ reaksiyaların baş
verməsindən asılı olaraq yaranır. Identifikasiyanın nəticəsi cədvəl 3-də təqdim olunur.
Th. kotschyanus Boiss. ex Hohen. və
Th. collinus Bieb. növlərinin efir yağlarının kompanent
tərkibinin
tədqiqi
Cədvəl 3.
Terpenlər qrupu
Kompanentlər
Növlər
Th. kotschyanus
Th. collinus
%-lə miqdarı
Bitsiklimonoterpen
Bitsiklimonoterpen
Bitsiklimonoterpen
Aromatikmonoterpen
Monotsiklimonoterpen
Atsiklimonoterpen
Bitsiklimonoterpen
Bitsiklimonoterpen
Aromatikmonoterpen
Aromatikmonoterpen
Monotsiklimonoterpen
Atsilkimonoterpen
Aromatikmonoterpen
Bitsikliseskviterpen
Bitsiklimonoterpen
Atsiklimonoterpen
α-pinen
kamfen
β-pinene
p-simen
1,8 sineol
Linalool
Kamfora
Borneol
Timol
Karvakrol
α-terpinilasetat
geranilasetat
karvakrilasetat
E-karyofillen
Sis-sabinen hidrat
Geraniol
1,4
0,7
1,2
1,7
8,2
2,7
izi
2,4
53,5
12,9
0,6
2,1
0,2
0,3
Izi
Izi
Izi
0,3
0,7
2,1
5,3
6,1
0,1
4,6
42,5
18,7
0,2
Izi
1,4
2,2
izi
izi
Cədvəl 3-dən göründüyü kimi,
Th. kotschyanus efir yağının kompanent tərkibinin təqribən
87,9% identifikasiya olunmuşdur. Kompanentlərin əsası monoterpenlər, az bir hissəsi isə
seskviterpenlərdən ibarətdir. Aromatik monoterpenlərdən olan timol və karvakrol ümumi
terpenlərin 75,5%-ini təşkil edir.
Th.collinus efir yağının kompanent tərkibinin 84,2% -i
identifikasiya olunmuş ki, bunun da 72,7%-i timol və karvakroldan ibarətdir.
Th. kotschyanus efir
yağında timol 53,5%,
Th. collinus efir yağında 42,7% olduğundan, hər iki növ timol xemotipi ilə
xarakterizə olunur.
Növbəti tədqiqatlarda
Th. kotschyanus Boiss. & Hohen
və
Th. collinus Bieb. növlərindən
əldə edilən efir yağlarının helmintosid təsiri öyrəniləcək.
ƏDƏBİYYAT
1.
Qasımov F.Y. Kəklikotu bitkisinin bəzi növlərinin efir yağlarının kimyəvi tərkibi və onların
faydalı xüsusiyyətləri / Azərbaycan Biokimyaçılar və Molekulyar Bioloqlar Cəmiyyətinin I
konfransının tezislər toplusu Bakı, 2001, s.38-39
2.
İbrahimov Ə.Ş. Naxçıvan MR-in efir yağlı bitkiləri // Naxçıvan Regional Elm Mərkəzinin
əsərləri. Naxçıvan, Əcəmi, 2001. s. 77-82
3.
Алексеева Л., Груздев И., Быструшкин А., Тетерюк Л. Химический состав эфирного
масла эндемичных тимьянов европейского северо-востока России и Урала. Bестник
Института биологии Коми НЦ УрО Ран. 2011, № 10 (168-169)
4.
Банаева, Ю.А., Покровский Л.М., Ткачев А.В. Исследование химического состава
представителей рода (Thymus L.), произрастающих на Алтае // Химия растительного
сырья. – 1999. – №3. – С. 41-48
5.
Горяев М. И., Плива И. Методы исследования эфирных масел, Алма-Ата, Изд. АН
Каз.ССР, 1962, 762 с.