Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bu ikinci mərhələdir.
vəzifəsi cəmiyyətin təbiətdən ayrılmasını aradan qaldırmaq, bütün əvvəlki inkişafın nailiyyətləri əsasında onların birliyini bərpa etməkdir. Təbiətin özü cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin rasional təşkil olunması prosesinin momenti olur. Ekoloji mürəkkəbləşmələr, təbiət və cəmiyyət arasındakı maddələr mübadiləsində tarazlığın pozulması, həyati proseslərin baş verdiyi və insanın yaşayış şəraitinin formalaşdığı torpaq, su və hava sferasının çirklənməsi göstərir ki, insanın təbiətlə təsir vasitələri hələ mükəmməl deyil. İnsan və təbiətin qarşılıqlı təsir problemi həmişə dərin fəlsəfi marağın predmeti olmuşdur. Bu problemə bu və ya digər dərəcədə insanın Kainatda yerini və rolunu müəyyənləşdirməyə səy göstərən böyük mütəfəkkirlər müraciət etmişlər. Təbii proseslər ilə tarixi proseslər çox hallarda oxşar olurlar. Təbii proseslər nə qədər təkrar olunsalar da, özlərində nə isə yeni, əlavə bir şey daşıyırlar. Lakin eyni zamanda təbiətdə baş verən proseslər tarixi proseslərdən fərqlənirlər. Məsələn, geoloji dövrlərin ardıcıllığı cəmiyyətdəki tarixi ardıcıllıqla eyni deyil. Hadisələrin ardıcıllığı o vaxta qədər tarixi ardıcıllıq olmur ki, onu təşkil edən hərəkətlər heç olmasa prinsip etibari ilə tarixçinin şüurunda yenidən canlandınla bilsin. Hegel doğru olaraq göstərirdi ki, insan həyatından kənarda, rasional həyatdan, düşünən varlığın həyatından kənarda tarix yoxdur. Bütün tarix fikir tarixidir. Hegelə görə insanın başında ona görə ideya olur ki, insanın düşünmək qabiliyyəti var. Əgər ideya öz mövcudluğunda düşünən insandan asılı olmasaydı, onda nə insan olardı, nə də
hətta təbiət aləmi olardı. Çünki bu ideyalar elə məntiqi əsasdır ki, təbiət və insan aləmini, düşünən və düşünməyən varlığı mümkün edir. Deməli, Hegelə görə bu ideyalar nəinki təbiətin, həm də tarixin əsasını təşkil edir. Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi artıq bizim planetin miqyası ilə məhdudlaşmır. Bu kosmonavtikanın inkişafı, kosmosun və Yerin tədqiq edilməsi və istifadə olunması üçün qurulan kosmik vasitələrin yaradılması nəticəsində baş veribdir. İndiki zamanda bizim sivilizasiya ilə Kainatda mövcudluğu ehtimal edilən başqa canlılar və sivilizasiyalar arasında əlaqələrin olması ideyası geniş yayılıbdır. Tanınmayan uçan obyektlərə, təbii-kosmik mühitin insan taleyinə təsiri (astrologiya) və yaxud, əksinə, insanın təbii qanunauyğunluqdan asılı olmasına (levitasiya) marağın olması da bu qəbildəndir. Bizim zamanımızda insan ilə təbiətin qarşı-qarşıya durmasının yolverilməzliyi, onlar arasında tam ahəngdarlığın yaranması zərurəti sosial praktikanın ən aktual və birinci növbəli məsələsi kimi dərk edilir. Təbiət ilə müasir elmin kəşf etdiyi eksperimental dialoq passiv müşahidəni deyil, fəal müdaxiləni nəzərdə tutur. Alimlər qarşısında fiziki reallığı idarə etməyi öyrənmək, onun nəzəri təsvirə daha yaxın hərəkət etməsinə nail olmaq vəzifəsi qoyulur. Göstərmək lazımdır ki. Yerin təbiətinə ziyan vurmadan insanın daim artan tələbatını ödəmək hələlik mümkün olmur. A.Eynşteyn deyirdi ki, təbiət ona verilən sualların çoxuna «yox» cavabı verir və çox nadir hallarda ondan ümidverici «ola bilər» ifadəsini eşitmək olur. Alim ağlına nə gəlirsə elə də hərəkət edə bilməz və təbiəti məcbur edə bilməz ki, onun istədiyini desin. Bu yolverilməzdir. Kant bu məsələdə daha qətiyyətli idi: elm təbiət ilə dialoqa girmir, öz dilini təbiətə zorla qəbul etdirir. Biz insanlar suallarımızı hazırlayıb təbiətə veririk və bu suallan həmişə elə qoyuruq ki, aydın olaraq «hə» və ya «yox» cavabını ala bilək (çünki təbiət, onu məcbur etməsən cavab vermir). Son nəticədə cavabı biz özümüz veririk.
M.Haydegger elmi tədqiqata qarşı kəskin tənqidi mövqedən çıxış edirdi. Çünki, onun fikrincə elmin əsas məqsədi təbiəti zorla tabe etməkdir. Bizim elmi nəzəriyyə adlandırdığımız şey, Haydeggerə görə şeyləri özümüzə tabe etmək üçün onları sorğu-suala tutmaqdır. Alim də texnoloq kimi biliyə can atmaq pərdəsi altında hakimiyyətə gəlmək istəyən iradənin (volya- nın) əlində bir oyuncaqdır. Alimin tədqiqat obyektinə ilk yaxınlaşması göstərir ki, həmin obyekt sistematik olaraq zorakılığa məruz qalır. Məsələn, Reyn çayı insanlara qulluq etməyə məcbur edilir, hərçənd sənaye tullantıları ilə çirklənən bu çayda bütün canlılar məhv edilə bilər. M.Haydeggerin müasiri K.Yaspers təbiət və cəmiyyətin (tarixin) qarşılıqlı əlaqəsi haqqında yazmışdır: «Təbiətdə canlı nəsillərin əvəz olunması prosesində baş verən əllə tutulmayan, hiss edilməyən dəyişiklikdir, mutasiyalarda həyata keçirilən sıçrayışların ardıcıllığıdır. Tarix isə mənəvi böhranları aradan qaldırmaqdır və insanın ictimai vəziyyətinin yeni şəkilə salınmasında həyata keçirilir. Tarix sonda həmişə hansısa insan qərannin nəticəsidir, canlı təbiətdə gərginlik formalann fasiləsiz olaraq qayıtmasında, bütün baş verənlərin tabe olduğu qanunlarda olmasıdır. Tarixdə isə biz məqsədi sağ qalma, artma olan birdəfəlik daxili gərginlik, bununla da yaradıcılıq, qurma imkanı haqqında danışırıq».^*^ Təbiətlə qarşılıqlı münasibətdə insan hansı mövqedən çıxış etməlidir? Hər şeydən əvvəl Yer üzərindəki bütün canlılar kimi insan da biosferadan ayrılmazdır. Biosfera şəraiti insanın yaşaması üçün zəruri təbii amildir. Yalnız cəmiyyət təbiətdən deyil, həm də təbiət (o cümlədən insan ayağı dəyməyən təbiət) cəmiyyətdən asılıdır. İstifadə edilən təbiət (meşə, torpaq və s.) bərpa edilməyə möhtacdır. Təbiət nisbətən ləng dəyişir və onun cəmiyyətin inkişafına təsiri az və ya çox sabitdir. Cəmiyyət isə təbiətə nisbətən daha tez dəyişir. İnsanın, təsərrüfat məqsədilə bizim planetimiz Yerdən daha çox istifadə etməsi ilə əlaqədar təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı şərtlənmələri daha da güclənir. İctimai tərəqqi zəruri olaraq К.Яспсрс. Всемирипя история философии. СПб. «Наука». 2(КЮ. с.61. 375 Yer üzərində həyatın tərəqqisini tələb edir. Bu həqiqət indiki dövrdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|