Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O.ƏHrejibc. CoHHHeHHH. T.20. c.496.
əzab-əziyyət. Buradan isə heyvanlan əxlaqi və hüquqi haqlar sferasına daxil etmək zərurəti yaranır; 3) humanist ənənədə mövcud olan prioritet qaydasının dəyişməsini tələb edən «dərin ekologiya» tərəfdarlarının fikri. Ənənəvi prioritet qaydası belədir: insan-heyvan-bitki və minerallar. «Dərin ekologiya» tərəfdarları belə qayda təklif edirlər: biosfera (və ya Yer) - ümumiyyətlə bütün canlılar - bəşəriyyət. Bu sistemdə insan ən neqativ element kimi xoşa gəlməzdir, çünki yalnız o təbiəti məhv edə bilər. Məhz insan təbiətin düşmənidir. Keçmişdə insan təbiət qüvvələri və təbii ehtiyatlardan kortəbii şəkildə istifadə edirdi. İnsan təbiətdən nə qədər imkanı varsa, o qədər də götürürdü. Lakin elm və texnologiyanın inkişafı insanı yeni problemlər ilə qarşılaşdırdı: təbii ehtiyatlann məhdud olması, yaranmış sistemin dinamik tarazlığının pozulması, bununla əlaqədar bu sistemə qayğı ilə yanaşmanın zəruriliyi problemi. Beləliklə, əgər cəmiyyətin təbiətə münasibətinin keçmiş tipi kortəbii (bəzən məsuliyyətsiz) xarakter daşıyırdısa, yeni şəraitdə yeni tip münasibət meydana gəlib; belə tip münasibət qlobal, elmi cəhətdən əsaslandırılmış tənzimləmə olmaqla həm təbii, həm də sosial prosesləri əhatə edir, təbiəti nəinki saxlamaq, həm də yenidən canlandırmaq məqsədilə cəmiyyətin təbiətə mümkün ola bilən təsirinin xarakter və sərhəddini nəzərə alır. İnsanın texniki fəaliyyəti biosferanın təşkil olunma prinsipini dağıtmaq deyil, qurmalıdır, vahid dinamik sistem kimi biosferanı tamamlamalı və onunla qarşılıqlı təsirdə olmalıdır. «Ekoloji situasiya» anlayışı «cəmiyyət-təbiət» sisteminin inkişafında diskret (fasiləli, qırıq-qırıq), zaman-məkan çərçivəsi ilə məhdudlaşan fraqmenti ifadə edir. Ekoloji situasiyanın iki əsas növü mövcuddur: cəmiyyət və təbiət arasındakı dinamik tarazlıq və ekoloji böhran vəziyyəti. Bu iki situasiya arasındakı fasilə vaxtı cəmiyyət tarixində çoxsaylı keçid vəziyyətləri üzə çıxır. «Ekoloji böhran» anlayışı deyəndə ekoloji situasiyanın elə növü nəzərdə tutulur ki, o «cəmiyyət-təbiət» sisteminin dinamik tarazlığının pozulması və «cəmiyyət-təbiət» münasibətlə
rinin ziddi)^ətə gətirəcək dərəcədə kəskinləşməsi ilə xarakterizə edilir. Belə vəziyyət «cəmiyyət-təbiət» sistemi daxilindəki əlaqələrin ekoloji fəaliyyət vasitəsilə dəyişdirilməsini zəruri edir. Zaman baxımından lokal, regional və qlobal ekoloji böhran növlərinin olduğu göstərilir. Mənşəyinə görə onların bəzisi təbii baş verir, yəni insan fəaliyyətindən asılı olmayaraq təbii mühitin spontan (öz-özünə əmələ gələn) dəyişməsi nəticəsində meydana gəlir (zəlzələ, daşqın, vulkan və s.); bir hissəsi isə antropogen xarakter daşıyır, yəni insanın təbiəti özünə tabe etmək və onu dəyişdirmək istiqamətinə yönəldilən fəaliyyəti nəticəsində yaranır (məsələn, bu günkü qlobal ekoloji böhran). Keçmişdə də dəfələrlə antropogen böhranlar olmuşdur. Məsələn, belə ehtimal var ki, Amerikanın qədim ink, mayya, astek sivilizasiyaları torpaq münbitliyinin tükənməsi ilə əlaqədar baş verən ekoloji böhran nəticəsində məhv olublar. Əsas göstəricisi ekoloji böhran olan müasir ekoloji situasiya öz mahiyyətinə görə sivilizasiya mənşəlidir, yəni bəşəriyyətin ümumi sivilizasiyalı inkişafı nəticəsində meydana gəlib. İnsan fəaliyyətinin xarakterində, istiqamətində və miqyasında baş verən hər bir dəyişiklik təbiət və cəmiyyət münasibətlərindəki dəyişmələrin əsasında durur. İnsanın praktiki-dəyişdirici fəaliyyətinin inkişafı ilə əlaqədar onun biosferanın təbii əlaqələrinə müdaxiləsinin miqyası da artır və bu müdaxilənin nəticələrini o həmişə nəzərə ala bilmir. Ekoloji mədəniyyət yalnız biosferanın noosferaya keçməsi prosesində formalaşmır, özü bu keçidin şərti kimi çıxış edir. Bəşəriyyətin olum və ölüm məsələsi mədəniyyətin nə qədər ekoloqlaşmasından da çox asılıdır. Bəşəriyyət elə problemlərlə üz-üzə gəlibdir ki, onlar insanın mövcudluğunu təhlükə altına alıb. Atmosferin çirklənməsi, torpaq örtüyünün qüvvədən düşməsi və xarab olması, su hövzəsinin kimyəvi zəhərlənməsi belə problemlərin birincisidir. Beləliklə, insan öz fəaliyyəti nəticəsində məskunlaşdığı şərait ilə kəskin ziddiyyətə girib. 379 Roma klubunun məruzəsində (1997) deyilir ki, son otuz ildə hər bir insana düşən ölçü hesabına görə istifadə üçün yararlı olan torpaq iki dəfə azalıb, atmosferdə karbon qazının miqdarı 20 faiz artıb, istehsal edilən elektrik enerjisinin yalnız 10 faizi bizim lampaları yandınr, 90 faizi isə Yerdə qlobal istiliyin artmasına kömək edir. Yaşıl bitkilərin bioloji məhsuldarlığının artması olduqca əhəmiyyətli problemdir. Yaşıl bitkilər Yer üzərində üzvi maddənin yaranmasının yeganə qaynağıdır. Günəş enerjisindən istifadə edərək onlar qeyri-üzvi maddələrdən heyvan və insanlar üçün zəruri olan üzvi maddələr yaradırlar. Lakin bu problem hələlik çox ləng yerinə yetirilir. Biosfera ekologiyasının başqa problemi bizim planetdəki su problemidir. Yaxın vaxtlarda içməli suyun kəmiyyət və keyfiyyətcə tükənməsi təhlükəsi Yer kürəsinin ekoloji cəhətdən inkişaf etmiş geniş bölgəsi üçün realdır. Yerdə kifayət qədər çox su ehtiyatı var, lakin onun əsas kütləsi Dünya okeanında yerləşir. İnsanın həyatı və fəaliyyəti üçün isə içməli su lazımdır. Quruda içməli suyun ümumi ehtiyatı - çaylarda, göllərdə, yeraltı və qarbuz ehtiyatlarında - Yerdə olan suyun ümumi miqdarının cəmi 2,5 faizini təşkil edir. Onlardan 70 faizi Ark- tikanın. Antarktidanın, Qrenlandiyanın buzluqlannda və qar örtüyündə, 29 faizi yerin altındadır. Beləliklə, içməli suyun əlçatan ehtiyatı onun ümumi miqdarının cəmi 0,26 faizini təşkil edir. Başqa bir biosfera problemi Yerin iqliminin dəyişməsi qorxusu və onun idarə edilməsi problemidir. Bu problem son illərdə meydana gəlib. Alimlərin fikrincə iqlimin əhəmiyyətli təbii dəyişikliyi yaxın gələcəkdə bəşəriyyət üçün təhlükəli olmayacaq. Lakin bizim yaşadığımız iqlim sabit deyil və yaxın 50-100 ildə üç faktorun təsiri altında onun dəyişməsi imkanı var: enerji istehsalının artması, atmosferdə karbon qazının artması və atmosfer aerozolunun dövr etməsinin dəyişməsi. Son 80 ildə havanın çirklənməsi 100000 dəfə artıb. Həmin müddətdə bəşəriyyət 500 milyard ton üst qatda olan torpaq itiribdir ki, bu da Hindistanın bütün becərilən torpağına bərabərdir. Bir santimetr dərinliyi olan torpaq qatının yaranması 380 üçün 1000 il lazımdır. Çayların təbii axını sənaye və təsərrüfat tullantılarını kifayət qədər durulaşdıra bilmir və suyun dövr etməsini əvvəlki normal vəziyyətə gətirmək imkanı yox olur. Meşələr məhv edilir, torpaq sahələrinin səhralaşması prosesi davam edir. Məsələn, Saxara səhrası ildə 1,5 km sürətlə cənuba doğru hərəkət edir. Belə faktlar olduqca çoxdur.^* Rus alimi N.N.Moiseyev deyir: «...Biosferaya antropogen təzyiq sürətlə artır və ehtimal ki, böhran vəziyyətinə yaxındır. İnsan elə bir vəziyyətə çatıbdır ki, heç bir halda onu keçmək olmaz. Bir ehtiyatsız addım kifayətdir ki, bəşəriyyət uçuruma düşsün. Bir düşünülməmiş hərəkət bioloji növ Homo sapiens Yer üzərində yox olmasına səbəb ola bilər. Qlobal ekoloji fəlakət görünmədən gizli, tamamilə gözlənilmədən və eyni dərəcədə qəflətən baş verə bilər ki, insanlar artıq heç nəyi dəyişdirə bilməz».^’ Öz inkişafında insan təbiətə təkcə rasional və yaxud praktiki deyil, həm də dərin emosional, əxlaqi-estetik münasibət bəsləyir. Müxtəlif xalqların mədəniyyətinin yüksək inkişafı çox hallarda məhz təbiətə əxlaqi-estetik münasibətin inkişaf dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Bəşəriyyət təbiətə münasibətində özünü bütöv tam kimi başa düşməlidir. Gələcək haqqında danışarkən, indiki zamanı yaddan çıxarmaq olmaz. Sabah deyil, elə bu gün təbiətin dağıdılmasına son qoymaq, təbii sərvətlərə qayğılı, insani münasibəti əxlaq və ədalətin ən sadə normalarına çevirmək lazımdır. İnsan və təbiətin əsl vəhdəti hər şeydən əvvəl bəşəriyyətin özünün birliyini tələb edir.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|