Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
L Qədim Şərq ölkələrində fəlsəfi fikir
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Riqve- da»
- «Atxarvaveda»
| L Qədim Şərq ölkələrində fəlsəfi fikir
1. Qədim Hindistanda fəlsəfi fikir Qədim Hindistanda fəlsəfənin meydana gəlməsi b.e.ə. təxminən I minilliyin ortalarına təsadüf edir (b.e.ə. Vl-V əsrlər). Hind yazılı ədəbiyyatının ən qədim abidəsi Vedlər adlanır. Bu topluda dünya, insan, onun əxlaqı, dünyagörüşü haqqında ilk məlumatlar verilir. Vedlər dörd hissədən ibarətdir: 1) «Riqve- da» (himnlər toplusu); 2) «Samaveda» (mahnılar toplusu); 3) «Yacurveda» (qurban vermə qaydalan); 4) «Atxarvaveda» (sehrləmə toplusu). Bu toplulann da hər biri bir neçə qatdan ibarətdir. Bu qatların ikisi daha mühüm hesab edilir - mantrlar və brahmanlar. Mantrlar («ruhun alətləri») həm himn, həm qayda, həm də sehrləmə deməkdir. Brahmanlar isə dini mərasim haqqında təlimat və mifoloji süjetləri özündə birləşdirən mətnlərdir. Brahmanlar elə mərasim toplusudur ki, kahinlər mürəkkəb dini qurban ayinlərini icra edərkən ona əsaslanırdı. Brahman- larda deyilirdi ki, insanların allahlar, başqa insanlar və heyvanlar qarşısında da xüsusi borcu və vəzifələri var. Bu vəzifələr aşağıdakılara münasibətlərə görə qruplaşdırılır: 1) allahlara; 2) peyğəmbərlərə; 3) sələflərə (ulu babalara); 4) insanlara; 5) başqa aşağı canlı məxluqlara. Brahmanlara görə öz borcunu
yerinə yetirən - yaxşı adamdır. Həyat - vəzifə və məsuliyyət deməkdir. Brahman mütləq həqiqət və təmiz şüur olduğu üçün şüurdan törəyir. Brahmançılıq isə Brahmana qovuşmaq təcrübəsidir. Bu təlimə görə insan özünümüşahidə prosesində özünü dərk edir, o həm də bütöv Kainatı başa düşür. İdrak və varlıq eynidir, eyni mütləqin ayrılmaz aspektidir. Həqiqəti dərk etmək - həqiqətə çevrilmək deməkdir; belə ki, şəxsiyyətin mahiyyəti ilahiliyin özünü dərk etməsidir. Beləliklə, özünüdərk, xüsusən intuitiv özünüdərk insanı getdikcə daha çox Mütləqə birləşdirir. Brahman yalnız mütləq qüvvə və intellekt deyil, həm də mükəmməl səadət və hər bir rifahın mahiyyətidir. İnsanın qurtuluşu və yaxud xilası ilahi olmayan nə varsa hamısını aradan qaldırmaq yolu ilə mütləq səadətə qovuşmaqdır. Sonralar Brahmanlar əsasında yaranan mətnlərdən ən çox yayılanı upanişaddır. Bu söz sanskritcə İnədən ibarətdir: «upa» önsözü - yanında, yaxınlığında, «ni» - aşağıda, «şad» kökü - oturan, yəni öz müəlliminin ayaqlarının yanında oturan şagird deməkdir. Upanişad təliminə görə vəzifə (borc) ən yüksək təkmilləşməyə çatmaq üçün vasitədir. Özünü ali mərhəmət dərəcəsinə çatdırmaq - bütün sahələrdə əsl insan kimi yaşamaq deməkdir. Bu ideala o vaxt nail olmaq olar ki, insan fərdi məhdudluğunu aradan götürsün və özünü ümumi ilə tam halında eyniləşdirsin. Xilas olmaq - ruhun boy atması yoludur. Ölməzliyin ən ali təzahürü - Allahla birləşməkdir. Tərəqqi Allahla birləşmək üçün tükənməz cəhddir. Upanişadlar Vedlərin mərasimçiliyi əleyhinə çıxış edirdilər. Onların fikrincə, mərasim tamamilə əks nəticələrə gətirib çı- xanr, insanı mövcudat axanna salır və bu yolla onu maddi dünyanın toruna salır. Upanişadlar başqa xilas yolu göstərirlər: xarici dünya istiqamətinə səyahət. Ved ənənəsi Kainatın həyati qüvvəsindən ilham alır, upanişad ənənəsi isə insana yönəlib, insan şüuruna və özünümüşahidə vaxtı baş verənlərin hamısına münasibətdə gərgin diqqətə üstünlük verir.
Qədim hind fəlsəfəsinin xarakter xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, bu fəlsəfə müəyyən sistemlər və yaxud məktəblər çərçivəsində inkişaf edirdi. Qədim hind məktəblərinə cay- nizm, buddizm, çarvak-lokayatlar, hinduizm aiddir. Əsası Vardxamana (b.e.ə. VI əsr) tərəfindən qoyulmuş
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|