V.
Orta əsrlərdə Azərbaycan fəisəfəsi^^
1.
Peripatetizm
Aristotelçiliyin və başqa antik fəlsəfi görüşlərin davamı olan
peripatetizm Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, o cümlədən
Azərbaycanda fəlsəfi fikrin əsas sahələrindən biri olmuşdur.
XI-XIII əsrlərdə Azərbaycanda peripatetizmin ən görkəmli
nümayəndələri Bəhmənyar əl-Azərbaycam (öl. 1066), Si-
racəddin Urməvi (1198-1283), Nəsirəddin Tusi (1201-1274)
olmuşdur.
Bəhmənyar
öz yaradıcılığında müəllimi İbn Sinanın
əsərlərindən iqtibaslar gətirmiş, onun ideyalanm təbliğ etmişdir.
Çoxsaylı əsərləri arasında onun «Təhsil» əsəri xüsusi yer tutur.
Bu əsər orta əsrlərdə məntiq, metafizika, təbiətşünaslığı
öyrənmək üçün mühüm mənbələrdən biri olmuşdur.
Bəhmənyar deyirdi ki, varlığın nə cinsi, nə də başqa
fərqləndirici əlamətləri yoxdur, ona görə də ona tərif vermək
olmur. Varlığın zəruri və mümkün növlərini göstərən filosof
deyirdi ki, zəruri varlıq mövcuddur, onun mövcud olmağını
təsəvvür etmək boş xülyadır; o vahid, qeyri-maddi, substansial
mahiyyətdən məhrumdur. Əks halda mahiyyət mövcudluqdan
əvvəl gəlməli, özünün mövcud olması üçün səbəbə ehtiyacı
olardı. Bu isə mümkün deyil. Mümkün varlığa bütün maddi
dünya, insan, onların ruhları daxildir. «Öz müəllimi İbn Sina
kimi Bəhmənyar da ilk səbəb ilə nəticə arasındakı, başqa sözlə,
vacib varlıq ilə maddi aləm arasındakı münasibəti əsla zamanca,
yaxud
məkanca
qabaq
və
sonra
olmaya
görə
müəyyənləşdirməmişdi. Əksinə filosof dəfələrlə qeyd etmişdir
ki, səbəb ilə nəticə zamanca birgədir».'*^
İbn Sina kimi Bəhmənyar da idrak prosesinin hissi və əqli
olmaqla iki mərhələdən keçdiyini göstərmişdi. O, yazırdı: «Hər
bir bilik ya təsəvvür, ya da təsdiqdir. Təsəvvür və yaxud bir növ
ona oxşar vasitə, məsələn, təsvirin köməkliyi ilə əldə
Dostları ilə paylaş: 
