Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
§ LXARİCİ TİCARƏTİN İNKİŞAF DİNAMİKASININ FAKTORLU TƏHLİLİ Beləliklə, məlumdur ki, sabiq SSRİ-nin süqutu nəticəsində dövlət müstəqilliyi əldə etmiş Azərbaycan Respublikası beynəlxalq hüququn tam səlahiyyətli subyekti kimi beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə daxil olmuşdur. İmperiyanın süqutu sovet dövründə uzun onilliklər ərzində formalaşmış problemlər kompleksinə ümummilli səciyyəli yeni nüanslar da daxil etmiş, sosial-iqtisadi inkişaf sferasında onsuz da ağır olan situasiyanı daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Belə ki, əvvəla, Azərbaycan vahid SSRİ «xalq təsərrüfatı kompleksinə» həm texnoloji, həm də fəaliyyətin spesifikası mövqeyindən şaquli istiqamətdə inteqrasiya olunmuş, milli iqtisadiyyatın heç olmazsa avtonom statusda , müstəqilliyi təmin edilməmişdir; / - Şaquli yönümlü inteqrasiya mahiyyət etibarı ilə bütövlük, tamlıq yaratmaqla yekunlaşır. Təzahür formalarından asılı olmayaraq şaquli inteqrasiya hər hansı bir s^^ziyyədə .aU- sisteminih yalnız zahiri görüntüsünü foırnalaşdıra bilər. Əslində isə bu prosesə qoşulma nəticə etibarı ilə özgürlüyünü (ümummilli aspektdə) itirmə, «ərimə» deməkdir. Və, «əriyən» hissələrin yenidən müstəqilləşməsi, əvvəlki «bütövdən» ayrılması istənilən halda böyük itkilərlə müşahidə olunur. Eyni zamanda, həmin «əriyən» hissələrin tamamilə başqa bir müstəvidə, ümummilli səviyyədə determinoloji və funksional bağlılığının yaranması, sözügedən aspektdə yeni-milli «bütövlüyün» formalaşması prosesi də çoxlu vəsait tələb etməklə son dərəcə aramla gedir; İkincisi, Azərbaycanın sovet dövründə xarici ticarət ən’ənəl^ı' ölmarnişdır. ölkəhih x'arici iqtisadi əlaqələri bütövlükdə mərkəzi İTäkimiyyətin inhisarında olmüş və həmin səvivvədəTr~ilO~Kİäfə~^dnimıs3irrtjçühcüsü, uzun onilliklər ərzində formalaşmış^ inzibati-amirlik ^stemı öz təbiəti etibarı ilə nəinki üfıqi əlaqələrin qarşılıqlı faydalılıq bazasında formalaşmasına imkan vermir, bazar mexanizmini «sü’ni» məhdudiyyətlər kompleksinin köməyi ilə 79 deformasiyaya uğradırdı, hətta bazar düşüncə tərzinə, bazar davranışına əsaslanmaqla milli iqtisadi təfəkkür və onunla bağlı olan hər şeyi «oyundan kənar» vəziyyətə salmışdır. Dördüncüsü, siyasi müstəqilliyin əldə edilməsi sovet dövründən qalma problemin mexaniki həllinə deyil, daha böyük və həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin kompleks qoyuluşuna və onun ifrat dərəcədə aktuallaşmasma rəvac verdi. Milli iqtisadiyyatın bazar prinsipləri əsasından yenidən qurulrnası prosesi hələ də davam etməkdədir. Problemə ümumnəzəri yanaşmanın məhək daşı sovet dövründə SSRİ iqtisadiyyatının sənaye-xammal əlavəsi kimi fəaliyyətdə olan respublikanın milli iqtisadiyyatının bu gün beynəlxalq əmək bölgüsündə layiqli yer tutuması zəruriliyi ilə şərtlənir. Söhbət, hər şeydən əvvəl, respublikanın xarici iqtisadi strategiyasının optimal seçimindən və onun sosial, siyasi, milli inkişafın dəyişənlər çoxluğu ilə determinoloji bağlılığının təminatından gedir. Eyni zamanda, zənnimizcə, problemi xüsusilə kəskinləşdirən cəhətlərdən biri məhz Azərbaycan Respublikası dövlətçiliyinin, ələlxüsus hüquqi dövlət quruculuğunun formalaşma mərhələsində olmasıdır. Uzaq tarixi keçmişdə Azərbaycan ərazisində çoxsaylı cırtdan dövlətlərin (xanlıqlar) olmasına baxmayaraq, hazırkı ərazi çərçivəsində (Şimali Azərbaycan) dövlət quruluşu təcrübəsi demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Respublikanın geosiyasi vəziyyəti onsuz da mürəkkəb olan situasiyanı daha da kəskinləşdirir. Belə ki, Ermənistanla müharibə hələ də başa çatmamış və əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, ölkə ərazisinin 20%-i işğal altındadır. Başqa sözlə, respublikanın ərazi bütövlüyü pozulmuş, onun suveren hüquqları bütün ölkə ərazisini əhatə etmir. Böyük təbii sərvətlərə malik olan respublika məhz həmin müharibənin sülh yolu ilə başa çatmağının təminində müxtəlif istiqamətlərdən təzyiqlərə məruz qalır və özünün xarici siyasətini xarici güclərin mənafe tarazlığına əsaslanmaqla formalaşdırmaq məcburiyyətindədir. 80 Beləliklə, Azərbaycajı__ Respublikasının beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində yeri və rolunun ürfıummilli mənafelərə uyğunlaşdırılması ilk~növbədə milli dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi, siyasi və milli müstəqilliyin, ərazi bütövlüyünün və dövlət sərhədlərinin toxunulmazlığının təminatı və s. tipli siyasi aspektlərin prioritetliyi şəraitində nəzərdən keçirilməlidir. Beynəlxalq münasibətlər sistemində tam asılı dəyişən statusunu keçid dövrü ərzində aradan qaldırmaq və siyasi-iqtisadi müstəqilliyin müasir dünya təcrübəsinə uyğun təmininə nail olmaq günün ən aktual problemlərindən biridir. Ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə özünə məxsus yer tutmasının imkan və şərtlərini müəyyənləşdirmək baxımından qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrdə xarici ticarət əməliyyatlarının kompleks şəkildə araşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, ən ümumi şəkildə götürülərsə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər məcmusunun 80- 85%-i xarici ticarətin payına düşür“*’. Bəri başdan, elmi-tədqiqatlarda mühüm atributlardan biri kimi yer tutmaqda davam edən belə bir stereotipdən uzaqlaşmağı zəruri sayınq ki, xarici ticarətlə bağlı aparılan araşdırmalarda «sovet» Azərbaycanı və müstəqil Azərbaycanın qarşılaşdırılması, hər iki dövrün müqayisəsi sadəcə olaraq, mənasızlıqdan başqa bir mahiyyət kəsb etmir. Ona görə ki, «sovet» Azərbaycanı: a)Xarici ticarətlə demək olar ki, məşğul deyildi; b)Ölkənin idxal-ixrac əməliyyatlan ittifaq mərkəzi tərəfindən həyata keçirilirdi; v)Xarici ticarət bütünlüklə dövlətin inhisarında idi; q)Xarici ticarət ciddi surətdə aparılan makro planlaşdırmanın əhatə dairəsində idi; d)Ölkənin idxal-ixrac əməliyyatları İmperiyanın mənafelərinə xidmət edirdi və s. və i.a. Başqa sözlə, qeyd etdiyimiz stereotip müasir dövrün tələbləri baxımından, tam şəkildə yararsız olmaqla bahəm, ehtiva etdiyi dövrlərin müqayisəyə gəlməməzliyi ilə səciyyələnir. Yəni, mahiyyət etibarı ilə fərqli sistem və fərqli məqsədlərin müqayisəsi hər hansı bir hadisənin zaman etibarı ilə statistik təsvirindən alayı bir nəticə çıxarmağa imkan vermir. Və, buna görə də, məhz bu A.KupeeB MoKayHapoaHan SKOHOMHKa. M: 1997, CTp.41, 81 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|