Şək. 3,3. Keçid iqtisadiyyatı şəraitində xarici ticarət uduşunun
maksimumlaşdırdmasınm ümumiləşdirilmiş blok-sxemi
Bütün bunlarla yanaşı, belə bir həqiqəti də unutmaq olmaz
ki, sırf nəzəri ümumiləşdirməyə söykənməklə gəlinən nəticələri və
inkişaf etmiş valyuta bazannm fəaliyyət mexanizminə xas olan
funksional-əməli xarakter daşıyan prinsip və qaydaları olduğu
kimi keçid iqtisadiyyatı şəraitinə köçürmək qeyri-mümkündür. Bu
mə’nada ki, Azərbaycanda, eləcə də əksər MDB ölkələrində
yuxarıda təsvir etdiyimiz aspekt çoxlu sayda məhdudiyyətlər
çərçivəsinə düşür.
Əvvəla, əksər MDB ölkələrində valyuta bazarı da daxil
olmaqla, bütün mal və xidmətlər bazarıamında informasiyanın
asimmetrikliyi mövcuddur. Elə buna görə də, valyuta məzənnəsi
siyasətində baş verən dəyişikliklərş xarici ticarətin cavab
reaksiyası həmişə ləngiyir;
127
ikincisi, valy\ıta məzənnəsi ilə ölkədaxili istehsal xərcləri
arasında son dərəcə sıx qarşılıqlı bağlılıq vardır. Yə’ni, məzənnə
siyasəti istehsal xərclərini yüksəltməklə kapitalın xarici bazarlara
axınını gücləndirə bilər ki, bu da onsuz da «ucuz bazar->baha
istehsal» dilemması ilə qarşılaşan keçid iqtisadiyyatlı ölkələr, o
cümlədən Azərbaycan üçün tamamilə real məzmun kəsb edir.
Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, sözügedən ölkələrdə istehsalın,
eləcə də bütövlükdə geniş təkrar istehsal prosesinin xarici
ölkələrin (bazar iqtisadiyyatlı) uzun onilliklər boyu qərarlaşmış
şəraitinə adaptasiyası üçün müəyyən vaxt tələb olunur.
Üçüncüsü, MDB
ölkələrinin
bazar subyektləri
kontragent dəyişikliyini sür’ətlə həyata keçirmək imkanında
deyildirlər. Belə ki, milli valyutanın məzənnəsində baş verən
dəyişiklik həm idxal, həm də ixrac sferasında (xarici ticarət
şəraitinin pisləşməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə) adekvat
uyğunlaşma tələb edir. Məsələn, daha ucuz idxalata (istehsal
tə’yinatlı) nail olmaq zəruriliyi bu qəbildən olan problemlər
sırasında öncül yerlərdən birini tutur.
Dördüncüsü, işçi
qüvvəsinin minimal yaşayış
səviyyəsinin tə’minatı sferasında müəyyən problemlərin
mövcudluğu
valyuta
məzənnəsi
siyasətinin
həm
formalaşdırılması, həm də tətbiqi baxımmdan bir sıra spesifik
cəhətlərin nəzərə alınmasını labüdləşdirir. Belə ki, real bazarın
formalaşmaqda olduğu bir məkanda valyutanın devalvasiyası
idxalat qiymətlərini yüksəltməklə mövcud sosial problemləri
daha da dərinləşdirə bilər. Digər tərəfdən, bu hal məcmu tələbin
(alıcı
tələbinin)
zsinşijujkş
(dəyercə)
nşbşb
gıyaqıa
raikrosəviyyədə ən azı əmək haqqının yüksəldilməsi zəruriliyini
ortalığa çıxarmaqla istehsal xərclərinin artımına və nəticə e’tibarı
ilə ixrac qiymətlərinin yüksəlməsinə səbəb olacaqdır. Deməli,
devalvasiyadan
əldə
edilməsi
gözlənilən
(ixracın
artımı-qiymətlərin aşağı düşməsi hesabına) effekt əks istiqamətə
yönələcəkdir.
Eyni
zamanda,
göstərmək
lazımdır
ki,
dünya
iqtisadiyyatında gedən müasir qloballaşma prosesi valyuta
məzənnəsi və onun doğurduğu riskin mahiyyət və məzmununda
güclü keyfiyyət dəyişikliyi meydana çıxarmışdır. Belə ki, maliyyə
sferası demək olar ki, özü üçün işləyən
128
sahəyə
çevrilməkdədir.
Hal-hazırda
gündəlik
valyuta
əməliyyatlarının yalnız 10%-i xarici ticarətlə bağlıdır.
Ümumiyyətlə, qloballaşma prosesinin anatomiyasını tam şəkildə
açmadan da, təkcə bu faktın mövcudluğu açıq-aydın şəkildə
göstərir ki, ölkənin maliyyə bazarının (o cümlədən, bütövlükdə
MDB çərçivəsində) tam liberallaşdıniması, başqa sözlə, maliyyə
sferasının qloballaşması prosesinə qoşulma araşdırdığımız
problemə keyfiyyətcə yeni çalarlar gətirəcək və ona yanaşmada
ən’ənəvi baxışları bütövlükdə aradan qaldıracaqdır. Düzdür,
qeyd edilən aspekt daha çox kapitalın beynəlxalq miqrasiyası ilə
bağlıdır. Bununla belə, iqtisadi prosesin dəyişənlər çoxluğu, o
cümlədən valyuta məzənnəsi və onun tə’sir dairəsi maliyyə
qloballaşmasından kənarda deyildir. Buna görə də, həmin
dəyişikliyin tə’sir imkanlarını inkar etmək məqsədəuyğun
olmazdı.
§4. BİRGƏ SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFI ZƏRURİLİYİ:
PROBLEMİN QOYULUŞU
Mə’lumdur ki, müasir qloballaşma prosesi, ələlxüsus keçid
iqtisadiyyatlı ölkələr üçün mövcudluq və inkişafın xarici şəraitini
kəskin şəkildə mürəkkəbləşdirir. Bununla əlaqədar olaraq
M.Kastells yazır ki, «...Cəmiyyətin ayrı-ayn elementlərinin qlobal
şəbəkəyə inteqrasiya olunması nöqteyi- nəzərindən güclü ekzogen
əlaqələr və asılılıq meydana çıxır... Mərkəzə qaçma meylləri
güclənir ki, bu da ən’ənəvi endogen əlaqələri zəiflədir və
deformasiyaya uğradır. Nəticədə cəmiyyətin dağılması təhlükəsi
meydana çıxır»‘^^ Göründüyü kimi, qlobal şəbəkə tipli
metasistemin mövcudluğundan bəhs edən müəllif ən aktual
problemləri belə istehsal amilləri üzrə məsrəflərə ürcah edir.
Əslində, qeyd edilən konseptual baxış əhəmiyyətli dərəcədə
reallıqdan uzaqdır. Belə ki, əvvəla qlobal şəbəkə tipli metasistem
mövcud deyil. İkincisi, istehsal amilləri üzrə məsrəflərin səviyyəsi
problemi sosial məsələlərlə birbaşa bağlılıqdadır və onlara
ayn-ayrılıqda yanaşmaq metodoloji baxımdan düzgün olmazdı.
Üçüncüsü, qlobal şəbəkə öz-özlüyündə sözügedən məsrəflərin
azaldılması
M.Castells. The Rise of Network Sosiety Malden. 1996. p.l4.
129
Dostları ilə paylaş: |