Mühazirə 1-2
G R Ş
nsan özü üçün nə varsa – hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
s.-ni təbiətdən alır və istifadə edir. Bu sərvətlərdən yüz illərdən bəri kortəbii
istifadə olunması nəticəsində ətraf mühit dünya miqyasında dəyişilməyə məruz
qalmışdır. Bu vəziyyət müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə daha da
kəskinləşmişdir. Belə ki, dünya əhalisinin sayının artması, onun tələbatının
genişlənməsi, Yer sərvətlərinin istifadəsinin durmadan çoxalması, energetika,
sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat sahələrində yeni texnologiyanın tətbiqi və
istehsalının genişlənməsi, dünya landşaftlarının antropogen dəyişməsi, beynəlxalq
təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi və genişlənməsi göz qabağındadır. Bu və
ya digər amillər ətraf mühitlə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin güclənməsinə və
insanı əhatə edən mühitə antropogen yükün (təzyiqin) artmasına səbəb olmuşdur.
Hazırda ekoloji tarazlığı, onun mürəkkəb və bir-biri ilə sıx bağlı
mexanizmlərini bilmədən, yəni ekoloji biliyə dərindən yiyələnmədən təbiətdən,
onun ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, təbii mühiti həyat üçün yararlı halda
saxlamağı proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Bu baxımdan ekologiya və ətraf
mühiti mühafizə elminə tələbat və maraq günü-gündən artır. Müasir dövrdə
ekologiya elmi bütün sənət adamlarının, alimlərin, mütxəssislərin, müəssisə və
dövlət rəhbərlərinin diqqət mərkəzindədir.
Ekologiya yunan sözüdür (oykos-ev, yaşayış məskəni, logiya-elm). Bu sözü
ilk dəfə zoologiya elmində (1866) alman bioloqu Ernst Hekkel işlətmişdir.
Cəmiyyətlə təbii mühitin qarşılıqlı təsiri indiyə kimi əsasən kortəbii baş
vermişdir. Bu gün məlum olmuşdur ki, cəmiyyət təbiətin gələcəyi üçün
məsuliyyəti öz üzərinə götürməli, kortəbii qarşılıqlı təsirdən şüurlu
istiqamətləndirməyə keçməlidir. Bəşəriyyət indi daha başa düşür ki, təbiətin
imkanları, indiki və gələcək nəsillərin maraqları nəzərə alınmadan biosferin
ehtiyatlarını və yerin başqa sərvətlərini intensiv və kortəbii mənimsəmək olmaz.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Son illərdə ekologiyaya həsr olunmuş elmi ədəbiyyatda antropogen amillərin
insan, bitki və heyvan orqanizminə təsirinin məhdudlaşdırılması və normativləşdi-
rilməsi məsələlərinə ciddi fikir verilir.
Son dövrlərdə bütün bəşəriyyəti narahat edən ekoloji problemlərə
Azərbaycan Respublikasında da böyük diqqət verilir və onların həlli üçün
hərtərəfli tədbirlər görülür. Bu gün ətraf mühitin mühafizəsi və ekologiya elminin
ə
həmiyyəti konstitusiyada, prezident fərmanlarında, hökumət qərarlarında öz
ə
ksini tapmışdır. Sözsüz ki, Azərbaycanın sabit inkişafı ekoloji problemlərin
həllindən də çox asılıdır.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
I F Ə S L
FƏ NN N PREDMET , MƏ QSƏ D VƏ VƏ Z FƏ LƏ R
1.1.
Ekoloji anlayış ların tə hlili və coğ rafi ekologiyanın yaranma mə rhə lə lə ri
Müasir dövrdə ekologiya canlı orqanizmlərin bir-biriylə və ətraf mühitlə
qarşılıqlı əlaqəsi haqqında elmdir. Başqa sözlə Ekologiya cansız təbiətlə canlı
orqanizmlər arasında və canlıların öz aralarındakı qarşılıqlı əlaqəsini, təsirini,
münasibətini öyrənən sintetik elmdir. «Ekologiya» terminini ilk dəfə elmə gətirən
alman zooloqu E.Hekkel olmuşdur. O, «Orqanimlərin ümumi morfologiyası»
ə
sərində ilk dəfə yeni elmin mənasını izah etməyə cəhd etmişdir. Ekologiya sözü
yunan sözü olub «oykos» yaşayış yeri, sığınacaq deməkdir. E.Hekkel ekologiyanı
«orqanizmlərin ətraf mühitlə əlaqəsindən bəhs edən ümumi elm» kimi də
qiymətləndirirdi. Alimin fikrincə ekologiya-canlı orqanizmləri, mühiti, insanların
«ev həyatı»nı təşkil edir. Bu elmi «Darvin şərti olaraq «yaşamaq uğrunda
mübarizə» adlandırırdı. XIX əsrdə elmin bu sahəsi qismən «təbiətin iqtisadiyyatı»
kimi də adlandırılırdı. Bu termin təbii balansın problemi, «növlərin bərabərliyi»
kimi də qeyd olunur.
Bir çox elmlərdə olduğu kimi, ekologiya elmi də uzun bir tarixi yol
keçmişdir. Həyat fəaliyyəti haqqında məlumatların toplanması, onun xarici
şə
raitdən asılılığı, canlıların və bitkilərin yer üzərində paylanması xarakteri kimi
məlumatlar çox əvvəllər məlum idi. Bu məlumatların ilk yekunlarını biz antik
filosofların əsərlərində görürük. Aristotel (384-322 b.e.ə.) 500 növdən artıq ona
məlum olan heyvanların təsvirlərini vermiş, onların davranışı, mənşəyi,
miqrasiyası, balıqların qışda yuxulaması, köçəri quşların mühit yaratmaq
fəaliyyəti, özlərini qorumaq bacarığı və .a. haqda məlumat vermişdir. Aristotelin
tələbəsi botanikanın «atası» Eroziyalı Teofrast (371-280 b.e.ə.) bitkilərin
müxtəlifliyi, onların torpaq və iqlimin forma və xüsusiyyətlərindən asılılığı barədə
məlumatlar vermişdir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Dirçəliş dövrünə təsadüf edən Böyük coğrafi kəşflər, yeni ölkələrin
müstəmləkəyə çevrilməsi, sistematikanın inkişafına böyük təkan verdi. Bitkilərin
və heyvanların təsviri, onların xarici və daxili quruluşları, müxtəlif formaları
biologiya elminin ilk inkişaf mərhələlərində əsas istiqamət idi.
Jan Batist Lemark (1744-1829), təkamül nəzəriyyəsinn müəllifi kimi, hesab
edirdi ki, «Xarici şəraitin» təsirində orqanzmlərin uyğunlaşmasında heyvan və bit-
kilərin təkamülü ən vacib səbəblərindən biridir.
Aleksandr Humboltun (1807) əsərləri bitki coğrafiyasının yeni ekoloji
istiqamətini müəyyənləşdirdi. A.Humbolt elmə yeni fikir gətirdi ki, landşaftın
«fizionomiyası» bitkinin xarici görünüşü ilə təyin olunur.
1859-cu ildə Ç.Darvinin «Təbii seçmə yolu ilə növlərin əmələ gəlməsi və
yaxud həyat uğrunda mübarizədə sağlam növlərin qorunması»adlı kitabı çapdan
çıxdı. Ç.Darvin göstərirdi ki, «yaşamaq uğrunda mübarizə» təbiətdə onun başa
düşdüyü kimi, növlərin mühtlə bağlı təsir və əks təsirləri təbii seçməyə gətirir, yəni
təkamülün hərəkətverici amili hesab olunur.
XX əsrin əvvəllərində artıq hidrobioloqlar, fitosenoloqlar, botaniklər və
zooloqların hər biri ekologiya elminin müəyyən istiqamətlərinin inkişaf etməsinə
təkan verdilər.
30-cu illərdə ekologiya elminin yeni istiqaməti – populyasiyaların
ekologiyası yaranmağa başladı. Bu elmin banisi ingilis alimi Ç.Eltonu qəbul etmək
olar. «Canlıların ekologiyası» adlı kitabında Ç.Elton (1927) diqqəti orqanizmlərin
populyasiyasına istiqamətləndirir. Belə ki, bu səviyyədə ekoloji adaptasiya və
düzəlmənin öz xüsusiyyətləri aydınlaşır. Populyasiya ekologiyanın əsas problemi,
növdaxli yaranma və say dinamikası hesab olunur.
Onurğalıların ekologiyasının təkamül problemləri S.S.Şvartsın əsərlərində
öz əksini tapmışdır.
XX əsrin 40-cı illərindən ekologiya elmində təbii ekosistemin tədqiq
olunmasında prinsipcə yeni yanaşma yarandı. 1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli
«ekosistem» anlayışını verdi, 1942-ci ildə isə V.N.Sukaçev «biogeosenoz»
haqqında təsəvvürləri əsaslandırdı. Bu anlamda abiotik əhatə ilə birliyi,
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Dostları ilə paylaş: |