Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və

 

ES-lərin  ətrafı  həmişə  ziyanlı  aerozolla  daha  zəngin  olur.  Azərbaycanda 

inşa  olunmuş  ES-də  əsas  yanacaq  kimi  qaz  (80-87%)  və  mazutdan  (13-20%) 

istifadə olunur.  

Azərbaycanın böyük  ES-ləri  (1  mln.mvt.)  Abşeron  rayonunda,  Mingəçevir 

şə

həri yaxınlığında) və Şirvan şəhərinin 10-15 km-liyində yerləşir.  

Azərbaycanın  bütün  ES-ləri  yanacaqla  (mazut)  və  qazla  işləyir.  Mazutun 

kükürdlülük  dərəcəsi  2%təşkil  edir.  Tüstü  borularından  atmosferə  sutkada  700-

1000 ton kükürd və azot oksidləri atılır. Azərbaycanın iri  ES-ləri ətrafında 3-5 km 

radiusunda  havada  CO-in  qatılığı  yüksək  həddə  çataraq  0,4-0,6  mq/m

3

  təşkil 

etmişdir. Tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, kükürd qazının, azot 2-oksidin və 

tozun  qatılığının  zonal  yayılması  qanunauyğun  olaraq  stansiyanın  yerləşdiyi 

mənbələrdən  2,5-3  km  məsafədə  maksimum  çirklənmə  müşahidə  edilir. 

Azərbaycan  ES-də  (Mingəçevir)  qaz  işlədilərsə  adambaşına  ildə  250-300  kq  his 

düşər, mazutdan istifadə zamanı bir rəqəm 5 dəfə yüksək olur. Təəssüf ki, 1986-cı 

ildən bəri yüksək kükürdlü (4%-ə qədər) mazutdan istifadə edilir.  

Atmosferi radioaktiv maddələr də çirkləndirir. Havanı daha çox çirkləndirən 

digər  mənbə  hazırda  nəqliyyat  vasitləri,  xüsusilə  avtomobillərdir.  Nəqliyyat 

insanların  həyatına  güclü  təsir  göstərir.  Şəhərlər  böyüdükcə  nəqliyyat  problemi 

kəskin  hal  alır.  Bəzi  şəhərlərdə  onların  buraxdığı  qazlar  havanı  çirkləndirən 

qazların 68-80%-ni təşkil edir. Fransız alimi  .Detrinin məlumatına görə benzin və 

dizellə işləyən mühərriklər havaya CO

2

-5,0 və 9,0%, CO-4,0 və 0,1%, oksigen-4,0 

və 9,0%, hidrogen-2,0 və 0,03%, aldehidlər-0,004 və 0,002%, azot oksidi-0,06 və 

0,04%, kükürd qazı-0,006 və 0,02% atır. 

 

Avtomobillərin  atmosferə  buraxdığı  zərərli  qazların  konsentrasiyası  yalnız 

mühərrikin  tipindən  deyil,  həm  də  avtomobillərin  texniki  vəziyyətindən,  edilən 

xidmətdən,  qida  və  yanma  sisteminin  vaxtında  təmirindən  və  gedilən  yolun 

xarakterindən asılıdır. 

 

Avtomobillərlə  çirklənmələrin  qarşısını  almaq  üçün  tulantıların  zərərlilik 

dərəcəsinin  qiymətləndirilməsi,  daxili  yanma  mühərrikinin  təkmilləşdirilməsi, 

benzinin  keyfiyyətinin  artırılması,  neytrallaşdırıcılardan  və  yanacağın  alternativ 

Behruz Melikov

Behruz Melikov

---

növlərindən istifadə etmək lazımdır.  Atmosferin  çikrlənməsinə  başqa  misal 

göstərək: 

1948-ci oktyabrın 26-sı səhər tezdən sıx və qalın duman (buna smoq deyilir) 

Lenever  şəhərini  (ABŞ,  Pensilivaniya  ştatı)  bürümüşdü.  Tüstü  ilə  duman 

qarışığından  yaranan  qurum  səkiləri,  evlərin  damını,  körpüləri  qara  örtüyə 

bələmişdi.  ki  sutka  ərzində  şəhərdə  görüş  dairəsi  o  qədər  zəifləmişdi  ki,  onun 

sakinləri hətta evə gedən yolu da çətinliklə tapırdılar. Bir neçə gün ərazidə öskürən 

və havasızlıqdan təngənəfəs olan adamlarda boğulma, öyümə, göz, boğaz ağrısı və 

s.  kimi  xəstəliklərin  sayı  sürətlə  artmışdı.  Smoqun  davam  etdiyi  4  gün  ərzində 

şə

hərin 1,4 mln. əhalisindən 6 min nəfər xəstələnmiş, 20 nəfəri isə ölmüşdür. Xeyli 

ev heyvanları tələf olmuşdur. Yalnız leysan yağışlardan sonra hava təmizlənmiş və 

şə

hərdə həyat bərpa olmuşdur.  

Atmosfer havasının radioaktv maddələrlə çikrlənməsi.  

Atmosferə (radioaktiv maddələr) RM-lər təbii radioaktiv proseslər vastəsilə, 

uran  filizləri  çıxardıqda,  reaktorların  istismarı  zamanı  və  atom  partlayışı 

nəticəsində daxil olur.  

Təbii radioaktivlik atmosferə xasdır. O, təbiətdə həmişə mövcuddur və insan 

fəaliyyətindən asılı deyil. Canlı orqanizmlər belə radioaktivliyə uyğunlaşıb və heç 

bir  zərərli  nəticəyə  səbəb  olmur.  RM-lə  atmosferin  çirklənməsi  atom  və  hidrogen 

bombalarının  partladılması  nəticəsində  baş  verir.  Hər  bir  belə  partlayış  zamanı 

radioaktiv  tozlardan  dəhşətli  buludların  yaranması  müşahidə  olunur.  Çox  güclü 

partlayış  dalğası  zamanı  bu  tozların  hissəcikləri  bütün  istiqamətlərə  yayılaraq  30 

km yüksəkliyə qədər qalxır. Partlayışın ilk saatları ən iri hissəciklər, bir qədər kiçik 

hissəciklər  isə  5  sutka  ərzində  yerə  düşür,  nəhayət  daha  xırda  dispers  tozlar  hava 

axınları vastəsi ilə min km məsafələrə yayılaraq bir çox illər ərzində Yer kürəsinin 

səthinə düşür.  

Atom partlayışı zamanı əmələ gələn ayrı-ayrı izotopların yarımparçalanması 

müxtəlif dövrlərdə davam edir. Bu baxımdan 2 izotop-stronsumun 90-25 il ərzində 

parçalanması  gedir,  o,  yer  səthinə  düşərək  bitki  tərəfindən  udularaq  yemlə  inəyin 

südünə  keçir  və  xəstəlik  törədir.  Həmçinin  sezium  –137-n  yarımparçalanması  isə 

Behruz Melikov

Behruz Melikov

---

33 il davam edir.  

Biosferin  radioaktiv  çikrləndrilməsində  nüvə  silahlarının  sınaqdan 

keçirilməsi  mühüm  faktor  sayılır.  Dünyada  2000-dən  artıq  nüvə  silahı  sınaqdan 

keçirilmişdir  (onlardan  500-ü  atmsoferdə).  Bu  partlayışlar  zamanı  ətraf  mühitə 

milyon  kürülərlə  radioaktiv  sezium  –137,  stronsium-90  və  dgər  elementlər  daxil 

olmuşdur.  

Ə

traf  mühitin  radioaktiv  çirklənməsi  baxımından  nüvə  müharibəsi  ən 

dəhşətli,  ən  qorxulu  ola  bilər,  tədqiqatlar  göstərir  ki,  əgər  nüvə  müharibəsi 

başlayarsa,  iri  şəhərlərə  atom  bombası  atılacaq.  Bu  zaman  Yerin  geniş  ərazisini 

aylarla  qaranlıq  bürüyəcək,  günəş  şüası  yanğınlar  nəticəsində  əmələ  gələn 

hissəciklərdən ibarət böyük buludlardan keçə bilməyəcək. Bir sıra regionlarda orta 

temperatur  bir  neçə  10  dərəcə  aşağı  düşəcəkdir  (hətta  suyun  donma  dərəcəsindən 

də aşağı). Strotosferin ozon təbəqəsi naziləcək, atmosfer havası zəhərlənəcəkdir.  

AES-də  baş  verən  qəzalar  nəticəsində  də  atmosfer  havasının  radioaktiv 

çirklənməsi  baş  verir.  1986-cı  ildə  Çernobıl  AES-də  baş  verən  qəza  nəticəsində 

Belorusiya  Respublikası  ərazisinin  4/5  hissəsi  radioaktv  çikrlənməyə  (xüsusilə 

sezium-137  və  stronsium-90)  məruz  qalmışdır.  Burada  16,4  min  km

2

  ərazi 

çirklənməyə məruz qalmışdır. Bundan başqa qonşu Ukrayna Respublikasının geniş 

ə

razisi  də  radioaktiv  çirklənməyə  məruz  qalmışdır.  Çirklənməyə  məruz  qalan 

rayonlarda  bitki  və  heyvanlarda  anomal  mutasiya  müşahidə  olunmuş,  bəzi 

sahələrdə meşələr qurumuşdur.  

Elektromaqnit çirklənməsi. 

Elektromaqnit  dalğalarının  təbi  mənbələri:  yer  səthinn  daimi  elektrik  və 

maqnit  sahəsi,  kosmik  aləmdən  (günəş,  ulduzlar  və  s.)  ibarətdir.  Yerin  təbii 

elektromaqnit  sahəsi  onun  səthində  açıq  yerlərdə  adətən  100-500  Vm  gərginlikli 

izafi mənfi yükün yaranmasıdır. Qara buludlar gərginlik sahəsini 10-100000 Vm-ə 

qədər yüksəldə bilər. Təbii elektromaqnit mənbələri zəif olduğundan canlılara bir o 

qədər də ziyan vurmur. Canlılar üçün süni elektromaqnit mənbələri daha ziyanlıdır. 

Hazırda  iri  şəhərlərdə,  hətta  yaşayış  mənzillərində  güclü  elektromaqnit 

çirklənməsi  müşahidə  olunur.  Gündəlik  həyat  tənziminə  müdaxilə  edən 

Behruz Melikov

Behruz Melikov

---