Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 9-10
Kontinental çöküntülər üzərində quruda yaşamış müxtəlif heyvanların skiletlərinə rast gəlinir. Bu cəhətdən Bakının Binəqədi kəndi yaxınlığında yerləşən göldə müxtəlif heyvan, quş sümükləri və bitki qalıqları ilə zəngin olan «Binəqədi qəbristanlığı» çox maraqlıdır. Burada aslan, qurd, kaftar, ayı, çaqqal, tülkü və bir çox kiçik yırtıcıların, at, donuz, ceyran, kirpi, siçan, dovşan, quşlardan – qırğı, qaranquş, ördək və s. müxtəlif böcəklərin qalıqları tapılmışdır. Yer qabığı əsasən üç süxur layından – çökmə süxur, qranit və bazaltdan ibarətdir. Yer qabığının daxili quruluşundakı fərqləri nəzərə alaraq onun tərkibində materik və okean tipli yer qabıqlar ayrılır. Materik tipli yer qabığı yalnız materiklər və bir sıra böyük adalar (Qrenlandiya, Madaqaskar və s.) üçün səciyyəvidir. Materik yer qabığı üç qatdan (mərtəbədən) ibarətdir. Üst qat çökmə süxurları əhatə edir. Bundan aşağıda qranit, onun altında isə bazalt qatı yerləşir. Platformada çökmə süxur qatının qalınlığı çox dəyişkəndir. Materik tipli yer qabığının ümumi qalınlığı platforma düzənliklərində 30-35 km, yüksək dağlıq qurşaqlarında 60-90 km-ə çatır. Yerin geoloji inkişaf mərhələlərində litosfer tavalarının üfüqi yerdəyişmələrini tədqiq edən alimlər müəyyən etmişlər ki, Yer qabığı materik və okean tipli yer qabığına bölünür. XX əsrin əvvəllərində alman alimi A.Vaqnerin işləyib hazırladığı «materiklərin dreyfi» nəzəriyyəsi diqqəti daha çox cəlb edir. XX əsrin 60-cı illərində Dünya okeanında aparılan geniş miqyaslı tədqiqatlar nəticəsində Vaqnerin fərziyyəsinin ideya davamı olan yeni «Litosfer tavaları» nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu fərziyyəyə əsasən Yer qabığı ilə üst mantiyadan ibarət olan, qalınlığı 90 km ilə 250 km arasında dəyişən litosfer bütöv olmayıb dərinlik çatları vasitəsilə materik və okean litosfer tavalarına bölünmüşdür. Fərz olunur ki, nisbətən bərk olan litosfer tavaları ərimiş mantiya maddələri (astenosfera) üzərində yatırlar. Mantiyada və nüvədə ərimiş maddələrin yer səthinə və yerin mərkəzinə doğru şauqli yerdəyişməsi baş verir. Səthə doğru qalxan ərimiş maddələr böyük təzyiq altında aşağıdan litosferə təsir göstərir. Belə təzyiq nəticəsində litosferin ən nazik hissələrində uzunluqları 100 km-lə ölçülən dərinlik çatları əmələ gəlir. Litosfer Behruz Melikov Behruz Melikov tavalarının sərhəddi okeanlarda orta okean dağ silsilələri boyu, quruda isə sıra dağlar boyu keçir. Yer kürəsindəki vulkan püskürmələri və zəlzələlər də əksər halda bu zonalarda baş verir. Vulkanların püskürməsi və zəlzələlər yer kürəsində ən böyük ekoloji böhranlar yaradan təbii hadisələrdir. Yer kürəsində litosfer tavalarının toqquşma və ayrılma zonalarında baş verən bu təbii hadisələr Avstraliya qitəsindən başqa bütün qitələri əhatə edir. Bu hadisələr təbii proseslər olsalar da, 10 minlərlə, milyonlarla insanı yurd-yuvasından edir, məhv edir, əraziləri lava, toz basır, zəhərli maddələrlə çirklənmə baş verir, evlər, binalar uçur, bir sözlə insanlara milyonlarla, milyardlarla manat maddi ziyan dəyir. Ətraf mühit korlanır. Bir sözlə litosferin üstündə ekoloji tarazlıq pozulur.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 9-10
MÜHAFIZƏSI Təbiətdə, insanın həyat və fəaliyyətində suyun rolu Su Yer kürəsində ən geniş yayılmış qeyri-üzvi birləşmə olmaqla mühüm mineraldır. Su bütün həyat prosesinin əsası olub planetin hərəkətverici amili olan fotosintez prosesinin oksigen mənbəyidir. Planetimizin su ehtiyatları 1386 mln. km 3
3 -ni içməli sular təşki edir. Bu Yer üzərindəki hər bir adama 8 mln. m 3 su deməkdir. Bu böyük rəqəm olsa da, bu suyun 70%-dən çoxu buzlaqlarda toplanmış və onları istifadə etmək hələlik olmur. Planetimizdə yayılmış canlı aləmin hər birinin – bitkilərdə 90, heyvanarda isə 75%-ni su təşkil edir. Canlı orqanizmlər 10-20% su itirərsə məhv olar. nsan susuz 8 sutkadan artıq yaşaya bilmir. Orqanizmlər daxilində gedən mürəkkəb reaksiyalar ə sasən suyun təsirilə baş verir. Su məhlulları əksər kimyəvi elementlərin miqrasiyası üçün şərait yaradır. Suyun iştirakı ilə orqanizm daxilində mürəkkəb reaksiyalar gedir. Təbii sular canlı orqanizmlərlə, litosfer və atmosferlə mürəkkəb qarşılıqlı ə laqədə olurlar. Su – ən «nəcib» iqliməmələgətirici amildir və bu atmosferin su buxarlarında özünü daha fəal göstərir. Su – Yer kürəsinin relyefinin formalaşmasında ən vacib əhəmiyyətə malikdir. Və nəhayət Su – insanların təsərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələri üçün zəruridir – sənayeni, kənd təsərrüfatını, nəqliyyatı susuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Demək lazımdır ki, bütün coğrafi kəşflərin əksəriyyəti dənizçilər, dəniz səyyahları tərəfindən olmuşdur, kontinentlərin istifadəsi və əhali ilə məskunlaşması ə sasən su yolları və ona yaxın yerlərdə yaradılırdı. ri çayların vadiləri ilk insan nəslinin məskənləri olmuşlar.
Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|