Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ayrı-ayrı ill ərd ə dünya okeanında ba ş vermi ş sunamil ərin b əşəriyy ət ə vurdu ğu ziyanlar Ölk
dövrlü dalğalardır. Onlar Sakit okeanın hər iki sahili boyu Kamçatkanın, Kuril adalarının, Saxalin adasının, Havay adalarının, Çilinin, Alyaskanın əhalisi üçün çox böyük təhlükə yaradır. 1996-cı ildə Yaponiyada hündürlüyü 29 m olan sunami dalğaları San Riqo şə həri sahillərinə çırpılmış və nəticədə 28 min adam həlak olmuşdur. Ümumiyyətlə, sunami yaponlara yaxşı məlum olsa da 1993-cü ildə baş vermiş sunami nəticəsində əhali qaçmağa macal tapmamış və Yapon adaları sahillərində 200 nəfər ölmüş, 500-dən çox ev dağılmışdır. Ölənlərin əksəriyyəti uşaqlar və yaşlılar olmuşdur. 1933-cü ildə Akudzizi adasının cənub qurtaracağından 320 km cənubda Toro şəhərində dağıdıcı sunami baş vermiş və xeyli insan tələfatına səbəb olmuşdur. ndi həmin şəhər ətrafında sunami dalğalarının qarşısını almaq məqsədi ilə 10 m 40 sm eni, 24 m hündürlüyü olan divar tikilmişdir. Yayda divar qızır, evlər bərk isti olur. Toro şəhərində də Havay adalarında olduğu kimi tədqiqat obyekti vardır ki, orada gecə-gündüz nəzarət aparırlar. Toro şəhəri ətrafındakı divarlarda 6 iri qapı vardır. Həmin qapılar nəzarət postlarından verilən xəbərlərə ə sasən sunami dalğalarından 4 dəqiqə əvvəl bağlanmışdır. Hazırda Akudzizi adasında da bənd tikilir. 1-ci cədvəldə ayrı-ayrı illərdə Dünya okeanında baş vermiş sunamilərin fəlakətli dalğalarının bəşəriyyətə vurduğu ziyanlar haqqında bəzi məlumatlar verilmişdir. Burada göstərilir ki, bunun nəticəsində 100 minlərlə insan tələf olur, dəyən zərərin miqdarı milyardlarla, dağılan evlərin sayı minlərlə, batan gəmilərin, yaralananların sayı minlərlə hesablanır. Sunami dalğalarının fəlakətlərindən ölən insanların xatirəsini yad edərək həmin ölkələrin bəzilərində (xüsusilə Amerika qitəsi sahillərində) suya içi yanan kağız fənərlər buraxılır və bu böyük bir ərazidə qəribə bir mənzərə yaradır. 1946-cı il aprelin 1-də Havay adaları ətrafında Xila buxtasına saatda 640 km yol qət edən, hündürlüyü 30 m olan sunami dalğaları hücum etmişdir. Bu dalğalar 3800 km yol qət edərək sahilə çırpılıb. Nəticədə buxta ətrafındakı bütün rayonlar dağılmışdır. 159 insan tələf olmuşdur, onlardan 95-i Xila buxtasında həlak olmuşlar. Bu dalğaların gücü bəzən 960 km-ə çata bilir (cəd.1). Behruz Melikov Behruz Melikov 1960-cı il mayın 22-də Çili ətrafında əmələ gəlmiş sunami dalğaları, 11 m hündürlükdə su bombası kimi Havay adalarına çırpılır. Nəticədə 31 nəfər tələf olub. Ölkəyə 30 milyon dollar ziyan dəymişdir. Ümumiyyətlə, keçən əsrdə hər yeddi ildən bir orada sunami baş verib. kinci dünya müharibəsindən sonra Havay adalarında sunamidən ölənlərin sayı zəlzələdən ölənlərdən çox olub. 1964-cü ildə Alyaskadakı zəlzələ sunami yaradır. Dalğanın hündürülüyü 24 m olmuşdur (şəkil 5,6). Mart ayının 27-də dalğalar Alyaska sahillərindəki (Sakit okeanın Şimal-Qərb sahillərində) Kreysen Siti şəhərinə çatır və şəhər suyun altında qalır. 11 nəfər həlak olur, ölkəyə 7 milyon dollar zərər dəyir. Qaçıb xilas olmuş insanlar şəhərə qayıtdıqda orada şəhər yox idi. Tarixdə Vaşinqton ətrafında 300 il bundan əvvəl sunami olması məlumdur. Alimlərin fikrincə Amerikanın şimal-qərb sahillərində 50 ildən bir güclü sunami olur. Kenon Biç şəhəri kurort şəhəridir. Yay aylarında burada turistlərlə birlikdə 20 minə qədər insan olur. Orada sunamilərdən qorunmaq üçün müasir hazırlıq işləri görülüb. Sunami təhlükəsi olan hallarda sirena (siqnal) çalır və məktəb şagirdləri təcili çölə çıxaraq bir neçə dəqiqəyə yaxınlıqdakı hündürlüyə çıxırlar və xilas olurlar. Orada axırıncı sunami 30 il bundan əvvəl baş verib. Az insan tələfatı olub. Vaşinqton Ştatındakı Lonq Biç şəhəri sunami dalğaları üçün daha təhlükəlidir. Məs. orada 1994-cü ildə baş vermiş sunami vaxtı əhali təhlükəli ə raziləri operativ tərk etmiş və insan tələfatı olmamışdır. Ayrı-ayrı illərdə dünya okeanında baş vermiş sunamilərin bəşəriyyətə vurduğu ziyanlar Ölkələr Məntəqələr Baş vermə tarixi Ölənlərin sayı, min nəfər Dəymiş zi- yanın miq- darı, mln. $ Dalğaların hündürlüyü, m-lə Dağılan evlərin sayı, min Batan gəmilərin sayı, ədəd Yaralanıb, min nəfər Yaponiya SanRiqas 1296
22 – 29 – –
Yaponiya Tonankoy 1944 1,2
– – – –
Yaponiya – 1993
0,200 – 30 0,500 –
Yaponiya Xonkkaydo- Xonsuyu ad. 1960
0,250 – – 5,0
ndoneziya Krakatau 1883 36
– – – 5000
ndoneziya Sumatra ad. 24.XII.2004 400 675,0
– – – Toqo şəh. Akudzizi adası
1933 – – 24 – – ABŞ
Havay.xilas 1946
0,159 – 30 – –
ABŞ Alyaska
9.VI.1958 – – 50 – – ABŞ
Alyaska 27.III.1964 0,11 7,0
24 – – ABŞ
Hibas 1960
0,61 – 11 5,0 – 300 Havay (ABŞ)
Hilo şəh. 1960
0,200 – – 5,0 –
Keç.SSR Kamçatka 5.XI.1952 13
– 10-15
– –
Çili Havay (SSA) 22.V.1960 0,31
30,0 11
– –
27.III.1964 – – 24 – –
510 712,0
15,500
5000 300
Behruz Melikov Behruz Melikov Hazırda Dövlət qoruyucusunda qurulmuş 6 metrlik qurğu qabaqcadan sunaminin hündürlüyünü, gücünü və vaxtını xəbər verməyə imkan verir. Tektonik hərəkətlər nəticəsində Havay adalarında 96 km uzunluğu olan nəhəng çat əmələ gəlmişdir ki, o istənilən vaxt adanı iki yerə bölə bilər. Bundan başqa meteoridlərin düşməsi nəticəsində sunami yarana bilər. 50 il bundan əvvəl belə bir sunami qeydə alınmışdır. Keçmiş ittifaq ərazisində güclü sunamilər 1737, 1780, 1898, 1918, 1923, 1953-cü illərdə qeyd edilmişdir. Sunamilərin qorxusu müxtəlifdir və dalğanın hərəkət yolundakı okeanın dərinliyi ilə müəyyən olunur. Keçmiş ttifaqda sunamilərin yerləşməsini müəyyənləşdirmək üçün iki əsas: seysmik və hidroakustik üsuldan istifadə edən xəbərdaretmə xidməti mövcud idi. Seysmik və hidrostatik dalğaların yayılma sürəti sunamilərin sürətindən xeyli çox olduğundan, xəbərdarlıq xidməti əksər hallarda həyəcan siqnalını 30-40 dəqiqə qabaqcadan verə bilər.
1952-ci il noyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə, səhər saat 4-ə yaxın Şimali Kurilsk şə hərinin sakinləri 7 ballıq zəlzələ ilə yuxudan oyanırlar. Qorxmuş insanlar evlərdən çıxırlar. Təkanlar dayandıqdan sonra insanlar evlərinə qayıtmağa başlayırlar. Yalnız sunamilərlə keçmişdə tanış olanlar, o cümlədən balıqçı- koreyalılar baxmayaraq ki, sakit dəniz var idi, onlar birinci təkanı hiss edən kimi dağa qaçmışlar. Zəlzələdən 45 dəqiqə sonra okean tərəfdən bərk uğultu eşidildi və bir neçə saniyəyə şəhərə yüksək dalğalar çırpıldı. Dalğa qüvvətli sürətə malik idi və 5 m yüksəkliklə şəhərin mərkəzinə doğru irəliləyir və şəhərin içərisindən keçən çayın dərəsinə qədər çatır. Bir neçə dəqiqədən sonra dalğa öz yolunda dağıtdığı hər ş ey ilə birlikdə dənizə çəkilir. Dalğının geri çəkilməsi o qədər intensiv idi ki, dənizin dibi bir neçə yüz metrlərlə çılpaqlaşır, sakitlik başlayır. 15 dəqiqədən sonra şəhərə yüksəkliyi daha hündür 10 m olan ikinci dalğa çırpılır. Bu dalğa qabağına çıxan hər şeyi dağıdaraq daha çox ziyan vurur. Dalğaların ardınca yalnız evlərin sement bünövrəsi qalmışdı. Şəhərin içindən keçən bu dalğa ətrafındakı dağların yamaclarına qədər qalxaraq şəhərdəki dərəyə tökülür. Burada dəhşətli bir su dövranı baş verir. Bu suyun tərkibində tikinti- Behruz Melikov Behruz Melikov töküntülər və kiçik gəmilər də sürətlə fırlanır. Bir neçə dəqiqə ərzində bu su dövranında çoxlu insan məhv olmuşdur. Geriyə qayıdan dalğa arxadan sahil valını vurur və dağın ətrafına fırlanaraq Kuril boğazına soxulmuşdur. Sahil valı və dağ bir neçə dəqiqəyə adaya çevrilir. kinci dalğadan bir neçə dəqiqə sonra daha zəif üçüncü dalğa gələrək, sahilə çoxlu tör-töküntü gətirir. Səhər saat 9-da okeanın səthi qüvvətli hərəkətə gəlir və bütün gün ərzində yavaşıyır. 1737-ci ildə Avaçidə, Kuril Lopatasında və adalarda baş vermiş zəlzələ zamanı dəhşətli subasma olmuşdur. Oktyabrın 6-da gecə yarı 15 dəqiqədə bir neçə təkan olur və bunun nəticəsində çoxlu kamçatkalıların obaları və köçlərini yuyub aparmışdır.
Günəşdə fiziki proseslər nəticəsində yaranırlar, yanacaq yanarkən termonüvə prosesləri zəifləyir. Alimlər belə fikirləşirlər ki, ləkələr səsin sürətinin kəskin azalması ilə əlaqədar olan kosmik yaranmadır. Belə ki, bu ləkələrin yaxınlığında səsin sürəti adi haldan xeyli azdır. Məlumat, rabitə, idarəetmə, elm, cəmiyyət (MAUSU) Beynəlxalq Akademiyasının prezidenti Y. .Borovkov bu fikirləri çoxdan söyləsə də, 2003-cü ildə Los Anjelesli (ABŞ) fiziklər özlərinin günəşətrafı «Coxo» zondunun köməkliyi ilə ölçülər apararaq həmin fikirləri təsdiqləmişlər. Ləkə-Günəş ətrafında daima yaranan günəşətrafı «qara» dəlikdir. Bu dəlik Günəşdən 2-10 mln. km məsafədə yaranır. Bu «qara dəliklərin» (deşiklərin) Yer səthinə istiqamətlənməsi Yerdə çoxsaylı katoklizmaların: tayfunların yaranmasına şə rait yaradır. Bundan əlavə bu «qara» ləkələr Yer səthindəki havada daha xırda dəyişikliyin yaranmasına səbəb olur. Bu ona görə baş verir ki, Yer Günəşin fokusunda dayanmışdır. Fərz etsək ki, Günəş iri uzunfokuslu linzadır, onda Yer planeti onun fokusunda olur. Alimlər hesablamışlar ki, L/GD -Günəşdən yerə qədər olan orta məsafənin Günəşin diametrinə (GD-1,39 mln.km) nisbəti (L-149, 5 mln. km), sonra isə Günəşin diametrinin Yerin diametrinə nisbəti (YD-12,756 min km), yəni GD/YD eyni qiymət-108 alırsa da, belə münasibət Ay üçün də alınır: LA/GD=108 olur. Günəş şüalarının fokuslaşmasından qızır. Bizim Günəş sisteminin başqa planetləri Behruz Melikov Behruz Melikov isə Günəşin fokusunda deyillər və ona görə də onlarda həyat yoxdur və ola bilməz. 26 dekabr 2004-cü il sunamisi xüsusilə qüvvətli olmuşdur, çünki, o gün Ay tam görünürdü. Ona görə də okeanın suyu sahildən 500 m-ə qədər uzaqlaşır, sonra bu nəhəng su kütləsi qüvvətlə sahilə çırpılaraq qarşısındakı hər şeyi dağıdır. Təsəvvür oyanırdı ki, qovulan dalğa 4000 m dərinlikdə baş vermiş sualtı zəlzələnin nəticəsində yaranmışdır. Bu Sumatra adası yaxınlığında Birma və ndoneziya plitələrinin tərpənməsindən baş vermişdir. Əslində isə sualtı qayıqla enib baxsaq heç bir tərpəniş olması görünmür.Şri-Lanka adasında çəkilmiş şəkildə əyri-üyrü dəmir yol relslərin olması göstərir ki, bu böyük su kütləsinin sahilə hidravlik qüvvəsi vasitəsilə çırpılması nəticəsində baş vermişdir. Bu zərbə isə Yerə gələn Günəşətrafı «qara dəliyin» proyeksiyasının Cənub-Şərqi Asiyanın ekvatorial vilayətlərinə düşməsindən baş verir. 2004-cü ilin 26 dekabrında baş verən zəlzələ bilavasitə Günəşin ləkəəmələgətirən aktivliyi vaxtına düşmüş, həm də ki, bu ayın tam bədrlənmiş vəziyyətinə təsadüf edirdi. Buna oxşar mənzərə 2004-cü ilin yanvar ayının 9-da Sankt-Peterburqda olmuşdur. Günəşətrafı «qara deşiyin» proyeksiyası yüksək təzyiq zonası - antisiklon yaratmış və şəhərdə az rast gəlinən qış subasması baş vermişdir. Nəzəri olaraq belə kataklizmaları əvvəlcədən hesablamaq mümkün deyil. Birincisi ona görə ki, Günəş üzərindəki ləkənin fizikasını bilmirik. kincisi, həm Günəş, həm də Yer fırlanır. Ona görə də hansı ləkənin bilavasitə Yerə istiqamətlənməsini demək çətin olur. Bundan əlavə Yerin peyki olan Ay da Yerin kosmosdakı vəziyyətinə təsir edir. Amma hər halda alimlər Günəşdə ləkəyaradan aktivliyin monitorinqini apara bilərlər. Rusiyada kristalların böyüdülməsi indikatoru yaradılmışdır. Bu cihazın içərisindəki xüsusi məhsul Günəşdəki təzyiqin temperaturun və lazer şüalarının dəyişilməsini hiss edir. 2004-cü il dekabrın 4-də Moskva vaxtilə saat 14 25 -də Günəş səthində birinci partlayış başlayaraq, Yer səthinə doğru yüklənmiş hissəciklərin böyük kütləsi atılır. Bundan 8 dəqiqə sonra Amerika süni peyki GOES rentgen şüalarının zərbəsini qeydə alır. Rentgen şüaları adətən C, M və X adlı üç sinfə bölünür. Hər bir sinif Behruz Melikov Behruz Melikov
özündən əvvəlkindən 10 dəfə qüvvətli olur. Elə buna görə də dekabrın 5-də rentgen ş üalanması şkalanın ən yuxarısına, 9-10 bala çatmışdır. Belə rentgen şüalarının partlayışı tarixdə çox nadir hallarda baş verir. Xoşbəxtlikdən partlayış dalğası birbaşa Yer səthinə yönəlməmişdi. Dekabrın 7-də baş vermiş ikinci partlayış daha ciddi olmuşdur. Bu zərbə Günəş üzərində 3,5 milyard km 2 ərazidə yayılmışdır. Bu ərazi isə Yerin ərazisindən 85 dəfə çoxdur. Bu iki partlayışdan gələn maqnit dalğaları, əgər 2004-cü il dekabrın 10-13-ü arasında olsaydı, onda o dalğalar birbaşa Yerə istiqamətlənmiş olardı. Bu partlayış dalğaların Yer səthinə bir başa istiqamətlənmədiyinə görə bəşəriyyət əziyyət çəkməmiş, bir neçə süni peyklərdə olan elektron cihazların korlanması ilə nəticələnmişdir. Qüvvətli sunami 1952-ci ilin payızında Kuril adaları və Kamçatkanın şərq sahillərini tutmuşdur. Sualtı zəlzələnin ocağı nisbətən uzaq deyildi (Kuril–Kamçatka dərinliyi ərazisində). Dalğa tezliklə Kuril adalarına və Paramuşir adasına yaxınlaşaraq, ən çox 18 m yüksəkliyə qalxmışdır. Paramuşir adasında peçlər uçmuş, ev əşyaları tökülüb sınmış, insanlar çölə qaçmışlar. Paramuşirdə noyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə əhali zəlzələ nəticəsində tələsik oyanaraq evlərdən çölə çıxmışlar. Peçlər, qab-qacaq, ev əşyaları dağılmış və qırılmışlar. Bir neçə dəqiqədən sonra məlumatsız əhali evlərinə dönmüşlər. Amma sunamilər haqda məlumatı olanlar, əsasən balıqçılar dənizin sakit olmasına baxmayaraq, dağlara qalxmışlar. Zəlzələdən 45 dəqiqə sonra okean tərəfdən güclü uğultu eşidildi və bir neçə saniyə sonra Şimali Kurilə böyük sürətlə nəhəng dalğa irəlilədi. Dalğaların ən hündür hissəsi şəhərin mərkəzi hissəsində olmuş və çayın dərəsinə qədər çatmışdır. Bir neçə dəqiqədən sonra dalğa dənizə doğru geri qayıdır və özü ilə dağıtdığı hər şeyi aparmışdır. Boğazın dibi bir neçə yüz metr məsafədə boşalır, sakitlik yaranır. 15-20 dəqiqədən sonra şəhərə daha qüvvətli 10 metr hündürlükdə olan ikinci dalğa gəlir. Bu dalğa daha böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olmuş, bütün tikililəri dağıtmışdır. Dalğanın arxasında yalnız evlərin bünövrəsi görünürdü. Dalğa şəhərdən keçərək, dağın yamacına çatmış, sonra isə geri-çökəkliyə Behruz Melikov Behruz Melikov çəkilmişdir. Burada su dövrəsi yaranmış və dövretmədə tikililərin qalıqları və kiçik gəmilər iştirak edirdilər. Geri çəkilərkən dalğa sahil zonanı arxadan vurur. Orada arxada qalmış bir neçə evi də dağıdaraq Kuril körfəzinə dolur. kinci dalğadan bir neçə dəqiqə sonra üçüncü daha zəif dalğa gəlir ki, bu da özü ilə sahilə çoxlu qırıntılar gətirir. 1960-cı ildə Çili yaxınlığında baş vermiş sunami də dəhşətli olmuşdur. Bu sunami nəticəsində nisbətən az adam ölsə də, əsasən Maulin çayının mənsəbində təqribən 1000-ə yaxın adamın batması güman olunur. Çili sahillərinə bir neçə nəhəng dalğa hücum edir. Dənizdən ilk qabarma çox hündür olmur. 4-5 m hündürlüyə qalxan dalğa 5 dəqiqə sakit qalır. Sonra isə dalğa geri çəkilir. Geri çəkilmə sürətli olmaqla bərabər, sovrulan su səsinə oxşar qüvvətli səslə müşahidə olunur. kinci dalğa 20 dəqiqə sonra sahilə çırpılır. Sürət 5-200 km/s, hündürlük isə 8 m olur. Beləliklə yuxarıda yazılanlarda göründüyü kimi təbiətdə elə təbii fəlakətlər vardır ki, onlar insanların fəaliyyətindən asılı olmayaraq yaranır və bunların qarşısını almaq mümkün olmur, həm də ki, böyük itkilərlə başa gəlir. Sunamilərə qarşı qismən müdafiə olunmaq üçün tədbirlərə: süni sahil qurğularının (dalğakəsən, tökmələr və s.), okean sahili boyu meşə zolağının salınması, 40-50 ci illərdə ABŞ, Yaponiya və Keçmiş SSR -də əhalini qabaqcadan xəbərvermə qulluğu yaradılıb ki, onlar sunamilərin yaxınlaşması haqda, sahil seysmoqrafları ilə təchiz olunur.
Yer kürəsinin bütün tarixi boyu vulkan püskürmələ-ri, zəlzələlər, sunamilər və başqa tektonik hadisələrlə əlaqədar baş verən başqa təbii fəlakətlər dövrü olaraq insanlar və heyvanlar arasında böyük tələfatlara səbəb olmuşdur. Bu fəlakətli proseslər nəticəsində sunami dalğalarının törətdiyi təzadlarla ə laqədar apardığımız araşdırmalar aşağıdakı nəticələri söyləməyə imkan vermişdir: 1. Sunamilər okean və başqa su hövzələrində suyun təlatümə gəlməsi nəticəsində yaranan uzun dalğalardır. Əksər sunamilərin yaranmasına səbəb qüvvətli sualtı zəlzələlər hesab olunur. Sunamillərin 80%-dən soxu Sakit okeanın hər iki sahillərində baş verir. Behruz Melikov Behruz Melikov
2. Qüvvətli sunamilərlə müşahidə olunan daha çox dağıdıcı zəlzələlər o ərazilərdə baş verir ki, orada bir litosfer tavası o biri litosfer tavasının altına girməkdə olur. 3. Dağıdıcı sunamilərin yaranmasının əsas şərtlərindən biri okeanın həmin sahələrində dərin çatın olmasıdır ki, onun uzunu boyunca zəlzələ ocağı yaranır, belə ki, onlar seysmik zona hesab olunur. 4. Adətən dalğanın gəlməsindən bir az əvvəl gözlənilmədən dənizin sürətli çəkilməsi baş verir. Su sahildən min metrlərlə dənizə doğru çəkilir və yaxud suyun sürətlə sahildən uzaqlaşması və dibin çılpaqlaşması baş verir. Bu zaman dalğanın səsi kəsilir. Bir neçə dəqiqə sonra sahil zonasındakı şəhərlərə və başqa balıqçı qəsəbələrinə divar kimi su dalğası gəlir ki, bu dalğa da öz yolunda hər şeyi yuyub aparır. 5. Sunamilərin gəlməsini xəbər verən sistemlər əsasən seysmik məlumatların azaldılması nəticəsində mümkün olur. Xəbərdaredici sistemlərin əsas əhəmiyyəti ə hali arasında aktual informasiyanın yayılmasıdır. Ən mühümü odur ki, əhali sunamilərin necə təhlükəli olmasını təsəvvür etmiş olsun. 6. Günəşin səthində ləkələrin olması hamıya bəllidir. Ləkə-Günəş ətrafında daima yaranan günəşətrafı «qara dəliklərdir». Bu «qara dəliklərin» Yer səthinə istiqamətlənməsi Yerdə çoxsaylı katoklizmaların-tayfunların, tornadonun, sunamilərin, siklon və antisiklonların yaranmasına səbəb olur. 7. Nəzəri cəhətdən belə kataklizmaları əvvəlcədən hesablamaq mümkün olmasa da, belə ehtimal olunur ki, alimlər Günəşdə ləkəyaradan aktivliyin monitorinqini apara bilərlər. Behruz Melikov Behruz Melikov Document Outline
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|