Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müasir ekoloji böhranı ancaq insanın təbiəti idarə edə bilməməsi, onun ixtiyarından kənar proses kimi qələmə vermək düzgün deyildir. Bütün canlıların ekoloji mühitinin əsasını təbiətdə, daha doğrusu biosferdə gedən proseslər təşkil edir. Biosferin formalaşması və varlığı isə bütün kosmik aləmin, kainatın hərəkəti və dinamikliyi ilə əlaqədardır. Təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin inkişafında təbii şəraitlə yanaşı antropogen, yəni insanın fəaliyyəti ilə yaranmış sosial mühit də xüsusi əhəmiyyət kəsb edilir. Hər iki proses həyatın ekoloji şəraitini formalaşdırır. Təbii şərait əsasən tədriclə, sosial mühit isə sürətlə dəyişərək təbii prosesləri qabaqlayır, bəzən də ona qarşı durur. Sosial mühit bir çox halda sıçrayışla hərəkət edir, bununla da bəzi yerlərdə təbiətin rejimi pozulur və gərginlik yaranır. Təbiətin qanunları ilə hər zaman uzlaşdırılmayan insan fəaliyyəti təbiətə qarşı çevrilir. Qədim dünyanın ən qədim şəhərlərinin maddi mədəniyyət abidələrinin yerində səhralıqlar yaranması deyilənlərə əyani sübutdur. Təbiətin qanunlarını dərk etmək təbiətdə baş verə biləcək bir çox dəyişiklikləri qabaqcadan müəyyənləşdirmək üçün kompleks tədbirlər hazırlamağa imkan verir. Bəşəriyyət tarixində bir çox hallarda ekoloji böhranlar ayrı-ayrı dövrlərdə də yaranmış və müxtəlif regionlarda təbii tarazlığı pozmuşdur. nsan cəmiyyətləri bütün tarixi dövrlərdə istehsal alətləri və vasitələrini, istehsal münasibətlərini təkmilləşdirməklə özlərindən sonra qalan meşələri qırılmış, dağıdılmış sahələr, eroziyaya uğramış torpaqlar, ehtiyatları çıxarılmış ş axtalar qoyulmuşlar. Müasir dövrdə ictimai quruluşundan asılı olmayaraq, bütün ölkələr yerli və qlobal ekoloji böhranlara məruz qalmışlar. Təbii səhralaşma prosesi bütün ölkələrdə olduğu kimi bizim əraziləri də əhatə etmişdir. Antropogen təsir nəticəsində bu proses sürətlənməkdədir. Bütün təbii zonalardakı torpaqların təbii məhsuldarlığı aşağı enməyə başlamışdır. Rusiyanın Mərkəzi qaratorpaq rayonunda torpaqların sıradan çıxması hamıya məlumdur. Cənubi Ural, xüsusilə Çelyabinsk vilayətinin ətraf mühiti dünyanın ən gərgin ekoloji rayonlarından biri sayılır. Azov, Aral, Xəzər problemlərinin yaxın zamanlarda həll edilə biləcəyinə güman yoxdur. Behruz Melikov Behruz Melikov Azərbaycanda ətraf mühitə göstərilən antropogen təsir nəticəsində respublikaya hər il 4 milyard manatdan çox ziyan dəyir. Əlavə ölüm zonaları son 50-60 ildə yaranmışdır. Həmin əraziləri yaxın vaxtlarda sağlamlaşdırmaq çətin olacaq.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 4 Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin ekocoğrafi nəticələri Təbiətlə-cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti mürəkkəb və əks mənalı xarakter daşıyır. Bu qarşılıqlı fəaliyyət insanın yarandığı ilk gündən yaranmış və hazırda özünün ən yüksək pilləsindədir. Elmi-texniki inqilab cəmiyyətin təbiətə təsirini gücləndirmişdir ki, bu da təbii geosistemlərin bir çox sahələrinin dəyişməsi və onların antropogen modifikasiyası əsasında yaranması ilə müşahidə olunur. Bu halda əks təsirin mənası artır, yəni təbiətdəki dəyişmələr və yeniliklər nə qədər dərin olsa və onlar təbii proses və hadisələri daha geniş dairədə əhatə etsə , bu dəyişmələr insana bir o qədər geniş təsir edər. Təbii şəraitin antropogen təsirlə dəyişdirilməsi insan cəmiyyətinin ekoloji və iqtisadi cəhətdən təbiətdən asılılığını daha da sürətləndirir. Son onilliklərdə təbii ehtiyatların elə növünün mühafizə olunması zəruri olub ki, yaxın vaxtlara kimi onların ehtiyatı tükənməz və dəyişməz hesab olunurdu. Atmosfer havasının keyfiyyətinə antropogen təsirin sürətlənməsi nəinki ekoloji, həm də təsərrüfatlar vasitəsilə izlər qoya bilər. Son zamanlara qədər atmosfer havasının keyfiyyəti ilə əlaqədar problemə qarşı yalnız ayrı-ayrı sənaye mərkəzlərində və şəhərlərdə müəyyən ekoloji tədbirlər görülürdü. Hazırda yüzlərlə şə hərlərdə və sənaye mərkəzlərində texnoloji proseslər yenidən qurulur və çox qiymətli təmizləyici qurğular sistemi
yaradılır. Texnoloji proseslərin mürəkkəbləşməsi və nəqliyyatın texniki göstəriciləri, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalın təbii ehtiyatlarla qarşılıqlı əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi nəticəsində coğrafi mühitin keyfiyyətcə vəziyyətinə istehsal tələbləri artır. Belə ki, bəzi az rast gəlinən mineralların, elektron və optik aparatların, antibiotiklərin və bəzi kimyəvi maddələrin istehsalı yüksək təmizliyə malik hava və su olan şəraitdə mümkündür. Hava və suyun azacıq çirkli olması və çirklənməsi, ciddi texnoloji çətinliklər yarada bilər. Biosferin çirklənməsinin sürətlənməsi yerli, regional (məhəlli) və geniş Behruz Melikov Behruz Melikov
miqyaslı ekoloji şəraitin pisləşməsi ilə keçir və insan həyatı üçün əlverişli mühitin parametrlərini qorumaq və bərpa etmək üçün xüsusi tədbirlər görməyi zəruri edir. nsanların fəaliyyəti əvvəllər təbiətdə baş verməyən və məlum olmayan bəzi mənfi proses və hadisələrin yaranmasına şərait yaratmışdır. ndi daha tez-tez bu mənfi proses və hadisələrin qarşısını almaq və ya yumşaltmaq üçün və ona uyğunlaşmaq üçün xüsusi tədbirlər tətbiq edirlər. Beləliklə elmi-texniki inqilab insanın təbiətdən asılılığının bir formasını azaldır və ya yox edir. Lakin onun ə vəzinə yeni, adətən daha kəskin və mürəkkəb formalar irəli sürür. Təbiətlə insanın əlaqəsi qədim və sonsuzdur. nsan cəmiyyətinin tarixi təbiətin inkişaf tarixinin davamıdır. nsan ümumi ekoloji dövrana daxil edilmiş biosferin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır. nsanın mövcudluğunun atmosferdə oksigenin miqdarının kifayət qədər olmasından, günəş işığından, sudan asılılığı onun təbiətin qanunlarından nə qədər asılı olduğunu göstərir. nsanın yarandığı ilk gündən onun başlanğıc bioloji mahiyyəti və həyat fəaliyyətinin sosial amilləri əsasında olan qarşılıqlı münasibətləri dəyişib. Sonuncular insan ehtiyaclarını (sosial uyğunlaşmanın artırılması) ödəmək üçün təbii mühitin daha dərindən şəklini dəyişməsinin zəruriliyini sürətləndiriblər. Bu proseslər müasir dövrdə onunla xarakterizə olunur ki, təbiət qanunauyğunluqlarını nəzərə almadan ona total müdaxilə biologiya, psixologiya və insanın özünün irsiyyətinə mənfi təsir göstərən proseslər yaradıb. nsanı əhatə edən və ona təsir edən mühit (biotik, abiotik və sosial amillərin məcmusu) getdikcə onun adaptasiya imkanları çərçivəsindən çıxan xüsusiyyətləri daha çox əhatə edir. Bu imkanlar kifayət qədər məhduddur. Çünki insan ən yüksək ixtisaslaşmış bioloji növdür. Onun yaratdığı süni yaşayış mühiti müəyyən zamana qədər ekoloji baxımdan gərginləşmiş təbiətin birbaşa təsir amillərini nisbətən ört-basdır edir. Bu təsirlərin artması nəticəsində əhalinin ümumi xəstələnmə dərəcəsinin yüksəlməsini biruzə verməyə başlayır. nsanla təbiət arasında mövcud qarşılıqlı əlaqə bir çox minilliklər boyu davam edir. Təbii mühit dəyişkənliyinin hər bir mərhələsinə bəşəriyyətin maddi-mədəni inkişafının müəyyən bir tarixi pilləsi uyğun gəlib.
Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|