Uyğunlaşdırılmış proqnozlar əsasında regionun ekoloji və digər
yarımsistemlərinin inkişafının qeyri-bərabər xarakterinin ardınca yaranan
“dar yerlər” in ləğv edilməsinə imkan verən təsiri tənzimləyən vasitələr
aşkar edilir. Genetik və normativ proqnozların kifayət qədər
uyğunlaşdırılmış göstəricilərinin aşkar edilməsi mümkün olmadığı zaman
ilkin məqsədləri təhsis etmək lazımdır.
Regionun ekoloji inkişafının təhlilinin vəzifəsi bütövlükdə, ayn- ayrı
ekoloji parametrlərlə inkişafın digər proqnozlaşdırılmış aspektlərinin
uyğunlaşdırma dərəcəsini qurmaqdan ibarətdir.
Ekoloji blokun əsas buraxılış parametrlərinin göstəriciləri
aşağıdakılardan ibarətdir;
•
ərazi (torpaq) resurslarına tələbatın proqnozu;
•
su təsərrüfatı balansının sərf olunan hissəsinin səciyyəsi;
•
hava hövzəsinə əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinin təsir dərəcəsini əks
etdirən;
•
torpaq-bitki örtüyünə, heyvanat aləminə və s. antropogen təsirin
dərəcəsini əks etdirən;
•
su hövzəsinə əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinin təsir dərəcəsini əks
etdirən.
Yuxarıda qeyd edilənlərə əsasən respublikamızın urbanizasiya- laşmış
areallarının hava hövzəsi timsalında təhlil üsulunu nəzərdən keçirək. Hava
hövzəsinin proqnozunun vəziyyətinin (daha dəqiq desək 0 təsirdir ki, o
təsərrüfat kompleks tərəfindən yaranır) təhlilinin vəzifəsi, çirklənmənin
hesablanma səviyyəsi ilə onun istənilən səviyyəsinə müvafiq dərəcənin
müəyyənləşdirilməsi olmalıdır.
Göstərilən təhlilin aparılması üçün iki informasiya mənbələrindən
istifadə edilmişdir.
Hhesab-çirkləndiıici maddələrin növlərindən hər biri üzrə məhsul
vahidinə düşən çirkləndiri çilərin əmsallan və sahənin son məhsulu
164
barədə proqnoz məlumatların əsasında müəyyənləşdirilir.
Hmümkünoiabiien -atmosfcrin zərərli maddələrin (iqlimdən və s. yerli
şəraitdən asılı olaraq) tərkibində fon (rəngli) konsentrasiyasının
göstəricilərinin sanitar-gigiyena tədqiqatları ilə əsaslandırılmış istənilən
əsasda müəyyənləşdirilir.
Göstəricilərin təhlili zamanı aşağıdakı kimi nəzəri imkanlar ola bilər;
1)
Hhesab ~ HmümkünJ
2)
Hhesab Hmümküni
3)
Hhesab ^ HmümkünJ
İlk addımdan sonra praktiki olaraq, çoxtərəfli daha çox təkrarlanan
nisbət Hhesab > Hmümkün mümkün olacaqdır.
Belə olan halda ilk növbədə tullantıların həcminin kütləsinin
azaldılması hesabına hava hövzəsinin sağlamlaşdıniması üzrə mümkün ola
bilən kompleks tədbirlərə baxılır;
1)
müəssisələrdə təmizləyici qurğuların tikilməsi;
2)
istehsalatda texnoloji proseslərdən tutmuş, tullantıların kompleks
emalının tətbiqinə qədər tamamlanması;
3)
təmizləyici quı-ğularm istismarının səmərəliliyinin yüksəldilməsi;
4)
xammalın yeni növlərinin tətbiq edilməsi;
5)
yanacaq balansının dəyişdirilməsi;
Bununla əlaqədar, ola bilsin ki, tullantılarm zərərli təsirini zəif ləşdirən
neytrallaşdıncı fəaliyyət tədbirləri gözlənilsin. Onlara aiddir;
1)
memarlıq-planlaşdırma, o cümlədən, sanitar-qoruyucu zonaların
salınması, yaxud da, genişləndirilməsi;
2)
sənaye qovşaqlarının yaşıllaşdırılması.
Əgər tarazlaşdınimış nailiyyətlərin irnkanlan ola bilməsə təsərrüfat
sahəsində ərazi və sahəvi struktur dəyişmələri hesabına qeyri- əlverişli
amilləri aradan götürmək, qismən də, ən çox çirkləndirilən müəssisələri
şəhərlərin ətrafına köçürmək üçün müxtəlif variantlar tədqiq edilir.
Digər yol, məqsədin məhsuldar təhsisidir (korrekturası), yəni
çirkləndirici konsentratların son həddinin maksimum normasından
ağırlaşan səviyyənin stabilləşməsinə doğru keçiddir.
165
3.3.
iqtisadi - ekoloji dialektik metodiki proqnoz normativləri
Genetik və normativ proqnozların hazırlanması metodları olduqca
çoxdur. Daha geniş mənada sosial-iqtisadi proqnozlaşdırma metodu
dedikdə, obyektə məxsus olan daxili və xarici əlaqələrin retrospektiv təhlil
əsasında aparılan tədqiqatların qəbulunun məcmuyu, həmçinin, baxılan
hadisə, yaxud, proseslərin həddində dəyişikliyi onun gələcək inkişafında
nisbətən müəyyən fikrin həqiqiliyinin ətraflı dəyişməsi başa düşülür.
Tədqiqatın ən müxtəlif mərhələlərində onların böyük hissəsini regional
iqtisadi-ekoloji proqnozların tərtibi prosesində, bilavasitə əlaqələrin və
qarşılıqlı əlavələrin istifadə edilməsində tətbiq etmək olar.
Birinci növbədə belə qrup metodlardan aşağıdakıları göstərmək olar:*
1)
Statistika metodu-(inkişaf meyllərinin, təmayülünün təhlili,
reqression təhlil, ekstrapolyasiya təhlili);
2)
balans metodu;
3)
anket sorğusu metodu;
4)
kompleks struktur, modelləşdimıə;
5)
intuitiv metodu (ekspert qiymətləndirilməsi);
6)
vasıtəsiz hesab metodu (normativlər üzrə);
7)
sahələrarası balans metodu (digər blokların parametrləri ilə ekoloji
yarımsistemlərin elementlərinin proqnoz vəziyyətinin göstəricilərinin
əlaqələndirilməsi).
İqtisadi-ekoloji proqnozların xüsusi metodları ilə yanaşı, həmçinin
iqtisadi-coğrafiyada və kompleks coğrafi tədqiqatlarda tətbiq edilən
ənənəvi metodlardan (kartoqrafıya, sistem təhlil, müqayi- səli-coğrafı,
rayonlaşdırma və s.) hökmən istifadə olunmalıdır.
Son illər iqtisadi-ekoloji proqnozlaşdırmanın ən sadə metodlarından
(vasitəsiz hesab, balans metodu) regional iqtisadi-ekoloji proseslərin
proqnozlaşdırılması üçün iqtisadi-riyazi modelləşdirmədən istifadəyə
keçiddə nəzərə çarpır. Elmi ədəbiyyatların mənbələrinin tədqiqi göstərir ki,
balans və təqlid (imitasiya) metodları
* Четыркин E.M. Статистические методы прогнозирования. M. 1979
166
Dostları ilə paylaş: |