40
düzgün müəyyən edilməməsi, ödəyicilərin vergi ödənişindən yayınması və sair ola
bilər.
ƏDV üzrə vergitutma bazasını daha müfəssəl təhlil etmək üçün, hər bir
fəaliyyət növü üzrə ayrı-ayrı ödəyici qruplarının rüblər (illər) üzrə malların (işlərin,
xidmətlərin) satışı dinamikasını nəzərdən keçirmək lazımdır.
Dövriyyənin (o cümlədən vergi tutulan) artım (azalma) tempinin
tutuşdurulması büdcəyə ödəniləcək əlavə dəyər vergisinin vergitutma bazasındakı
dəyişikliklərin səbəblərini daha dəqiq təhli etməyə imkan verir.
Vergitutma bazasının dəyişməsini şərtləndirən əsas səbəblərə: qiymət amili,
məhsul istehsalı və satışının həcmini, vergi qanunvericiliyində edilmiş
dəyişiklikləri aid etmək olar.
Ayrı-ayrı istehsal, ticarət və ictimai iaşə müəssisələri, müxtəlif mülkiyyət
formalı müəssisələr üzrə dövriyyələr, eləcə də ƏDV cəlb olunmayan dövriyyələr
də analoji metodika üzrə təhlil olunur. Mənfəət və əlavə dəyər veregisinin
vergitutma bazası haqqında məlumatlar regionun (rayonun) və bütövlükdə ölkənin,
eləcə də müəyyən vergi ödəyicisi qrupunun və konkret müəssisənin əsas iqtisadi
göstəricilərini hesablamağa imkan verir. Bu göstəricilər siyahısına: məhsul
istehsalının rentabelliyini, materialtutumunu, satılmış məhsulun bir manatına düşən
əmək haqqını aid etmək olar. Sözügedən göstəricilərə əsasən rüblər və illər üzrə
dinamik sıra qurmaq, hesabat ilinin göstəricilərini əvvəlki ilin göstəriciləri ilə
tutuşdurmaq, regionun (ölkənin) iqtisadiyyatının inkişaf meyillərini göstərmək
olar.
Təhlilin nəticələri vergi daxilolmalarının proqnozlaşdırılması üçün əsas kimi
xidmət edir.
41
FƏSĠL II. VERGĠ DAXĠLOLMALARININ OPERATĠV-MÜHASĠBAT
UÇOTUNUN TƏġKĠLĠ ƏSASLARI
2.1. Vergi daxilolmalarının operativ-mühasibat uçotunun iqtisadi
mahiyyəti
Büdcədə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin fasiləsiz olaraq maliyyələşdirilməsi
sistematik olaraq dövlət və yerli səviyyələrdə maliyyə resurslarının artırılmasını
tələb edir. Buna isə bir qayda olaraq hüquqi və fiziki şəxslərin ödədikləri vergi və
digər məcburi ödənişlər hesabına nail olunur. Azərbaycan Respublikasının Vergi
Məcəlləsinə uyğun olaraq vergi ödəyiciləri qanunvericilikdə müəyyən edilmiş
vergilərin (yığımların) ödənilməsi üzrə öhdəlikləri müstəqil olaraq yerinə
yetirməyə borcludurlar.
Lakin fiziki və hüquqi şəxslərin iş təcrübəsində bir sıra obyektiv və
subyektiv səbəblərdən vergi və digər məcburi ödənişlərin vaxtında ödənilməməsi
hallarına yol verilir. Bu isə əsasən vergi ödəyicilərinin bank və digər kredit
təşkilatlarındakı hesablarında lazımi qədər pul vəsaitinin olmaması, tədiyyələrin
büdcəyə ödənişi üçün tərtib edilmiş sənədlərin vaxtında banka verilməməsi,
hesablaşma-ödəniş sferasında yaranmış böhran şəraitinə görə vergi ödənişindən
yayınması və digər bu kimi səbəblərdən irəli gəlir.
Bu səbəbdən vergi orqanları müəssisələr (fərdi sahibkarlar) tərəfindən
ödəniləcək vergi və digər məcburi ödənişlərin tam və vaxtında ödənilməsinin
təmin edilməsi üzərində nəzarət həyata keçirməlidir. Vergi orqanlarına vergi
ödəmələrini vaxtında aparmayan vergi ödəyicilərinə eyni vaxtda peniya
hesablamaqla, həmin vergiləri mübahisəsiz qaydada tutmaq hüququ verilmişdir.
Ödəyicilər vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimələri vergi orqanlarının
qərarına əsasən ödəyirlər. Vergi ödəyiciləri cəriməni ödəməyə razılıq vermədikləri
hallarda isə onlar məhkəmə yolu ilə tutulur.
Heablanmış vergi və digər məcburi ödənişlərin tam və vaxtında ödənilməsi
üzərində nəzarət həm vergilərin ödənilməsini təsdiq edən ödəniş tapşırıqlarının
42
vergi orqanlarına daxil olan surətinə əsasən, həm də bilavasitə müəssisələrdə
yoxlamalar aparmaqla həyata keçirilir.
Bilavasitə müəssisələrdə aparılan səyyar yoxlamalar bir qayda olaraq çox
effektli olmaqla mühasibat uçotu və tədiyyə intzamının təşkili səviyyəsinin artmasına
şərait yaradır. Buna baxmayaraq bu cür nəzarət hər şeyi əhatə etmir. Belə ki, vergi
orqanları vergi ödəyicisi kimi uçota alınan çoxsaylı müəssisələri eyni zamanda
yoxlamaq imkanına malik deyil. Bu şəraitdə müəssisələr üzərində nəzarəti vergi
orqanlarında hər bir vergi ödəyicisi üzrə vergi və məcburi ödənişlərin hər bir növünün
heablanması və daxil olmasının operativ-mühasibat uçotunun aparılması vasitəsilə
həyata keçirilir.
Müntəzəm uçot və hesabat sistemindən ibarət olan operativ-mühasibat uçotu
vergilərin və maliyyə sanksiyalarının hesablanması, onların bütün səviyyələrdən olan
büdcələrə (dövlət, yerli) faktiki daxil olması, əvəzləşdirilməsi, növbəti hesabat
dövrlərinə aid edilməsi və geri qaytarılması, müəyyən edilmiş hesabatların
(bəyannamələrin) tərtib edilməsi, analitik yazılışların aparılması ilə bağlı kompleks
məsələləri əhatə edir.
Operativ-mühasibat uçotunuun aparılması qaydası Vergilər Nazirliyi tərəfindən
müəyyən edilir və vergi ödəyicilərinin bilavasitə uçota alındığı vergi orqanları
tərəfindən aparır. Vergilər Nazirliyi isə vergi daxilolmalarının uçotunu bütövlükdə
yerli vergi orqanları və bütövlükdə ölkə üzrə aparır.
Heablanmış və faktiki olaraq daxil olmuş vergi və maliyyə sanksiyalarının
uçotu büdcə gəlirlərinin (xərclərinin) Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş
təsnifatına müvafiq olaraq aparılır. Büdcə təsnifatı əsas mütodoloji sənəddir və
istənilən büdcə onun əsasında tərtib edilərək icra olunur. Bu sənəd ayrı-ayrı vergi və
digər məcburi ödənişlərin daxil olduğu büdcə növlərini müəyyən etmir. Onların
büdcəyə köçirilməsi haqqında göstəriş qanunvericiliklə və həmin ödənişlərin
hesablanması və ödənilməsi qaydasını tənzimləyən digər normativ aktlarla müəyyən
edilir.
Vergi orqanlarında olan sənədlərə əsasən (o cümlədən müəssisələrdən,
banklardan, xəzinədarlıq, maliyyə və digər orqanlardan daxil olmuş sənədlərə)