ƏN ƏHƏMİYYƏTLİ KİMYƏVİ elementləR (Na, K, Mg, Ca) haqqinda şAGİrdləRƏ elmi-KÜTLƏVİ MƏlumatlarin
Yüklə 56,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V.M.Abbasov, A.M.Tağıyeva
- Dmitri İvanoviç Mendeleyev
- Volfqanq Pauli
- Natrium.
- Kalium.
- İstifadə edilmiş ədəbiyyat
- В.М. Аббасов, А.М. Тагиева Институт Нефтехимических Процессов имени акад. Ю.Г.Мамедалиева
| 4(48)2014
4 ƏN ƏHƏMİYYƏTLİ KİMYƏVİ ELEMENTLƏR (Na, K, Mg, Ca) HAQQINDA ŞAGİRDLƏRƏ ELMİ-KÜTLƏVİ MƏLUMATLARIN ÇATDIRILMASININ VACİBLİYİ
Akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu
Kimyəvi elementlər haqqında şagirdlərin məlumatlandırılması elə hazırlanmalıdır ki, şagirdlər həmin məlumatların həyati əhəmiyyətini başa düşsünlər. Bu məlumatlar, verilən elementin canlıların inkişafında, ciddi texnoloji, energetik, sosial problemlərin həllində rolunu kifayət qədər göstərməlidir. Qeyd edək ki, kimyəvi elementlərə və elementlərin dövri cədvəlinə maraq həmişə böyük olub. Qeyd etməliyik ki, dövri cədvəl bəşəriyyətin ən böyük kəşflərindən biridir. 1869-cu ildə məşhur rus alimi Dmitri İvanoviç Mendeleyev dövri sistemi kəşf edərkən kimyəvi elementləri məhz bu şəkildə birləşdirmək üçün heç bir görünən səbəb yox idi. Lakin elementlərin belə eleqant sistemdə uğurlu nizamlana bilməsi faktı kimyəvi tədqiqatlarda geniş imkanlar açıldığı fikrinə gətirib çıxardı. Elementlərin dövri sistemi cədvəlinin xassələri Mendeleyevə elmə məlum olmayan elementlərin mövcüd olmasını proqnozlaşdırmağa imkan verdi. Təxminən 15 il müddətində onun öncədən söylədikləri uğurla təsdiq olundu.
sistemin əsasında kimyəvi elementlər arasında qarşılıqlı əlaqənin dərin həqiqi anlanması durur.
Bor və Volfqanq Pauli dövri sistemin prinsipinin nəyə əsaslandığını izah etməyə çalışmışdılar. Elektronu kəşf edən ingilis fiziki Tomson ilk olaraq ehtimal etdi ki, atomda elektronlar müəyyən qaydada yerləşirlər. İndi biz onu elektron konfiqurasiyası adlandırırıq. Danimarka alimi Nils Bor atomların konfiqurasiyasına dəqiqləşdirmə gətirdi və ona izah verdi ki, elementlər nə üçün belə tez-tez təkrarlanırlar və ya başqa sözlə desək nə üçün bəzi elementlər dövri sistemdə bu və ya digər qruplara bölünməlidir. Borun izahı kimyəvi reaksiyaların yeni anlamına əsaslanırdı. Onun fikrincə kimyəvi reaksiya xarici elektronların iştirakı ilə gedir və onn fikrincə istənilən vertikal sütunda elementin nömrəsi onun atomunun orbitindəki elektronların sayına bərabərdir. Sonra avstriya alimi
elektronun o vaxta qədər məlum olmayan xarakteristikasını – onun sərbəstlik dərəcəsini (“spin” kimi məlumdur) təklif etdi. Qısa deyilsə dövri sistemin əsasını öyrənmək cəhdləri kvant nəzəriyyəsinin inkişafına kömək etdi və həmin Kimya məktəbdə
5 tədqiqatlar da öz növbəsində kimyəvi elementlərin dövri sisteminin nəzəri bazasını möhkəmləndirdi. Hesab edirik ki, 50 daha çox öyrənilən elementlər haqqında elmi-kütləvi məlumatların şagirdlərə çatdırılması onlarda kimyaya marağı daha da artıra bilər. İlk növbədə qələvi və qələvi torpaq elementləri haqqında məlumatları verməyi vacib saydıq. Bu elementlər dövri cədvəlin birinci və ikinci qrupunda yerləşir. Birinci qrupda yerləşən qələvi metallar yumşaq metallardırlar, gümüşü rənglidirlər, bıçaq ilə yaxşı kəsilirlər. Onların hamısı xarici elektron təbəqəsində yalnız bir elektrona malikdir və reaksiyaya yaxşı girirlər. İkinci qrupda yerləşən-qələvi torpaq metallar da gümüşü çalara malikdirlər. Onların xarici elektron təbəqəsində iki elektron yerləşir və uyğun olaraq bu metallar digər elementlərlə reaksiyaya daha könülsüz girirlər. Qələvi metallarla müqayisədə qələvi-torpaq metallar daha yüksək temperaturda əriyirlər və qaynayırlar.
tərəfindən alınmışdır. Yens Yakob Bertselius natriuma Na işarəsini vermişdir. Natrium elementi bizim planetdə yayılmasına görə 6-cı elementdir. Bu element yer qabığının kütləsinin 2,6%-ni təşkil edir. Natrium elementinin kiçik bir kəsiyini suya atsanız su fışıldamağa başlayacaq. Səbəb odur ki, natrium metalı su ilə reaksiyaya girərək hidrogen və böyük miqdarda istilik ayrılmaqla natrium hidroksidə çevrilir. Kimyəvi aktivliyinə baxmayaraq natium öz adını natrium karbonatdan götürmüşdür. Bu maddə bizə soda (natron) kimi tanışdır. Soda sözü ərəb sözü olan “suda”dan götürülmüşdür. Bu söz baş ağrısını ifadə edir, belə ki, soda onun müalicəsində aktiv olaraq istifadə edilirdi. Köhnəlmiş “natron” termini altında natrium hidro- karbonat (natrium karbonatın suda məhlulu) nəzərdə tutulur. Öz kimyəvi işarəsini natrium latın sözü olan natriumun qısaldılmasından almışdır. Biz hər gün bu element ilə rastlaşırıq: sarı işıqlanma almaq üçün yol fanarlarında istifadə olunur. Amma biz natrium ilə daha çox natrium xlorid-xörək duzu halında rastlaşırıq. Canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini saxlamaq üçün natrium çox vacibdir. O, bizim qan təzyiqimizi tənzimləmək üçün vacibdir, həmçinin o, baş-beyin neyronlarının elektrik yüklərinin toplanması prosesində iştirak edir.
ildə kəşf olunmuşdur. Olduqca aktiv metal olduğundan metallurgiyada istifadə üçün yaramır. Amma onun duzları bizim üçün çox əhəmiyyətlidir. Əsrlər boyu bəşəriyyət kalium nitratdan (şora) barıt istehsalında, kalium karbonatı (potaş)
4(48)2014
6 sabun hazırlanmasında, alüminium-kaluim sulfatı (zəy) isə parçaların boyanmasında istifadə etmişdir. Kalium hidrosulfat balatanın qıcqırmasını dayandırmaq üçün şəraba əlavə olunur, kalium benzonat isə konservant kimi istifadə olunur. İldə kalium filizinin çıxarıldığı miqdar 35 milyon tona çatır. Çünki kalium duzu həm də gübrə kimi istifadə olunur. Əsas kalium mineralı silvindir (kalium xlorid). Kalium yuyucu vasitələr, şüşə, farmaseptik preparatlar istehsalında istifadə olunur. İldə bu elementdən 200 tona yaxın istehsal olunur ki, onun da çox hissəsi superoksidə çevrilir. Bu maddə oksigen regeneratoru kimi sualtı gəmilərdə və kosmik gəmilərdə istifadə olunur. Kalium canlı orqanizmlərin bioloji proseslərin əhəmiyyətli hissəsidir və o, əsəb sisteminin işində əsas rol oynayır.
metaldır. Dünyada ən çox istifadə olunan metallar sırasında dəmir və alüminiumdan sonra üçüncü metaldır. Maqneziuma cəmi bir neçə faiz alüminium əlavə olunduqda bu, onun korroziyaya davamlılığını artırır və qaynağa müqavimətini azaldır. Bu ərinti velosipedlər və avtomobillər üçün oturacaqlar və hava gəmiləri hazırlanmasında istifadə olunur. O, yüngül çemodanlar, qazon biçən maşın və elektrik alətləri istehsalında istifadə olunur. Maqnezium olduqca parıltılı yanır, odur ki, onun tozundan fotoalışqan doldurulur. Tərkibində maqnezium olan əsas minerallar maqnezium karbonatın müxtəlif növləri olan dolomit və maqnezitdir. Onların illik hasilatı 10 milyon tondur. Dolomit müasir pəncərələri doldurmaq üçün uçucu qaz almaq məqsədi ilə istifadə olunur. Maqneziti qızdırmaqla maqnezium aksid alınır ki, o da gübrə, iribuynuzlu heyvanlar üçün qida əlavəsi və odadavamlı kərpic istehsalında istifadə olunur. Maqnezium xlorofill molekullarının tərkibində aşkar olunmuşdur. Xlorofill karbon qazını karbohidratlara (qlükoza) çevirmək üçün bitkilər tərəfindən istifadə olunur. Heyvanların orqanizmində təxminən 0,03-0,07% (kütlə) maqnezium olur. O, sümüklərin və dişlərin tərkibinə daxildir, qara ciyərdə, qanda, sinir toxumalarında və beyində olur, zülal və karbon mübadiləsində iştirak edir. İnsanın çəkisi 70 kq olduqda onun orqanizmində 19-20 qram maqnezium olur. O, antiseptik, damar genişləndirici təsir göstərir, arterial təzyiqi və qanda xolesterinin miqdarını azaldır, baş-beyin qabığında ləngimə proseslərini gücləndirir, əsəb sisteminə sakitləşdirici təsir edir, orqanizmin xərçəngə qarşı müdafiə qüvvəsinin aktivləşməsində böyük rol oynayır. Maqnezium immun sistemini gücləndirir, antiaritmik təsirə malikdir, fiziki yüklənmədən sonra gücün bərpasına kömək edir. Maqnezium çatışmazlığı infarkta meyilliliyi artırır. Kimya məktəbdə
7 Badam, araxis, hind qozu, pomidor, kartof, boranı, lobyada, nanə, zeytun, cəfəri, bütöv buğda, yulaf, qarabaşaq dəni, kəpəkdə maqnezium olur. Eyni zamanda maqnezium qara ciyər və yumurta sarısında olur. İnsan bədənində maqnezium atomlarının sayı 8,7
10 23 , bir insan hüceyrəsində isə 8,7 . 10 9 ədəddir. Maqnezium ionları dəniz suyuna acı dad verməklə yanaşı onu içməyə yararsız edir, kəskin ishal və qusma yaradır.
kimyəvi giperaktivliyinə görə ona təbiətdə təmiz halda rast gəlinmir. İlk dəfə təmiz kalsiumu 1808-ci ildə britaniya kimyaçısı Xamfri Devi almışdır. Bu element alüminiumdan sonra yer qabığında ən çox yayılmış metaldır. Yüz milyonlarla il mütəmadi olaraq okeanların və qurunun çoxlu sayda canlıları çanaq formalaşdırmaq üçün kalsium karbonat istifadə etmişlər. Zaman keçdikcə dəniz dibində bu heyvanların qalıqlarından əhəng daşı əmələ gəlmişdir. Əhəng daşı atmosferdə karbon qazının səviyyəsinin stabilləşməsinə kömək edir. Elə bitkilər var ki, qələvi mühitə üstünlük verir, odur ki, əhəngdaşlı torpaqlarda yetişirlər. Kalsium fosfat heyvan sümüklərinin və dişlərinin tərkibinə daxildir, həmçinin müxtəlif fizioloji proseslərdə iştirak edir. Kalsium çatışmazlığı pektin maddələrinin köpəşiməsinə, hüceyrə divarlarının seliklənməsinə və bitkilərin çürüməsinə səbəb olur; kök sistemi zədələnir, bitkilərin yuxarı hissəsinin və cavan yarpaqların ağarması baş verir. Yeni əmələ gələn yarpaqlar əyri, kənarları düz formada olmayan, kiçik olur, səthində açıq-sarımtıl ləkələr əmələ gəlir, yarpaqların kənarları aşağı qatlanır. Kalsium çatışmazlığı kəskin olduqda yeni yaranan qanadların yuxarı hissəsi məhv olur. Heyvanların orqanizmində kalsium 1,9-dan 2,5 kütlə faizinə qədər olur. İnsan orqanizmində kalsiumun 98-99%-i skeletin sümüklərinin tərkibinə daxildir ki, onlar da kalsium “deposu” rolunu oynayır. Kalsium ionları orqanizmin bütün toxumalarında və mayelərində olur: qanın plazmasında 1 qram, yumşaq toxumalarda 6,8 qram. İnsanın çəkisi 70 kq olduqda orqanizmdə kalsiumun miqdarı 1700 qram olur ki, onun da 80%-i kalsium fosfat və 13%-i kalsium karbonat formasındadır. Kalsium qan əmələgətirmə və qanın laxtalanması prosesləri üçün, ürəyin işini tənzimləmək, əzələlərin yığılıb-açılması, maddələr mübadiləsi, damarların keçiriciliyini azaltmaq, sümüklərin inkişafı üçün lazımdır. Kalsium birləşmələri əsəb sisteminin vəziyyətinə, əsəb impulslarının ötürülməsinə müsbət təsir edir, iltihab əleyhinə təsir göstərir, hüceyrə membranlarının keçiriciliyini təmin edir, bəzi fermentlərin aktivləşməsinə səbəb olur. Sağlam adam gündə 1,5 qram 4(48)2014
8 kalsium qəbul etməlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, orqanizm kalsiumu piylərin iştirakı ilə mənimsəyir: hər 0,06 qram kalsiuma 1 qram piy lazımdır. Kalsium orqanizmdən bağırsaq və böyrəklər vasitəsi ilə xaric olur. Kalsium çatışmazlığı osteporoza, dayaq-oynaq, əsəb sistemlərində pozğunluqlara, qanın kifayət qədər laxtalanmamasına səbəb olur. Noxud, yaşıl noxud, soya, lobya, ispanaq, kök, turp, kələm, çuğundur, kartof, xiyar, soğan, ağ turp, mərci, kərəviz, qulançarda kalsium var. Kalsium həmçinin alma, gilənar, çiyələk, ərik, moruq, böyürtkən, portağal, ananas, şaftalı, üzümdə var. Kalsiumun daha çox məlum olan və insanlar tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:
3 – kalsium karbonat, kalsit, təbaşir, mərmər, əhəng daşı;
3 (PO
4 ) 2 – kalsium ortofosfat, fosforit, sümük unu;
Ca (NO 3 ) 2 – kalsium nitrat, kalsium şorası;
Ca (OH) 2 – kalsium hidroksid, sönmüş əhəng;
2 – xlorlu əhəng;
4
2H 2
Ca (H 2 PO 4 ) 2 – superfosfat. İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Большая Российская Энциклопедия. Москва, Научное
Издательство «Большая Российская Энциклопедия», 2013. Том. 22, с. 128-132; 2. Большая Российская Энциклопедия. Москва, Научное
Издательство «Большая Российская Энциклопедия», 2008. Том. 12, с. 503-504; 3. Большая Российская Энциклопедия. Москва, Научное
Издательство «Большая Российская Энциклопедия», 2011. Том. 18, с. 355-356; 4. Большая Российская Энциклопедия. Москва, Научное
Издательство «Большая Российская Энциклопедия», 2008. Том. 12, с. 571-572;
5. Большая Российская Энциклопедия. Москва,
Научное Издательство «Большая Российская Энциклопедия», 2005. Том. 3, с. 47; 6. Abbasov V.M., Tağıyeva A.M., Həsənov Z.Ə., Salmanzadə Ş.V. Kimya və həyat. “Kövsər” nəşriyyatı, Bakı, 2011, 234 s.
7. Хью Олдерси-Уильятс, Филип Болл, Брайан Клечч, Джон Эмсли, Марк Лич, Джеффери Моран, эрик Сцерри, Андреа Селла, Филип Стюарт. Химия за 30 секунд. 50 наиболее знаемых
химических элементов, каждому из которых
посвящено полминуты. Москва, РИПОЛ КЛАССИК, 2014, с. 160.
Kimya məktəbdə
9 В.М. Аббасов, А.М. Тагиева Институт Нефтехимических Процессов имени акад. Ю.Г.Мамедалиева ВАЖНОСТ ПРЕПОДАВАНИЯ ШКОЛЬНИКАМ НАУЧНО-ПОПУЛЯРНОЙ ИНФОРМАЦИИ О ПОЛЕЗНЫХ ХИМИЧЕСКИХ ЭЛЕМЕНТАХ (Na, K, Mg, Ca)
При преподавании химии важно преподнести школьникам достаточно полную информацию о химических элементах. В тоже время необходимо объяснить им жизненную важность этих элементов. Более 50 из известных элементов играют важную роль в жизни живых организмов, а также в решении технологических, энергетических и социальных проблем. В этой статье сообщаются интересные сведения об элементах Na, K, Mg, Ca.
V.M.Abbasov, A.M.Tagiyeva The Institute of Petro-Chemical Processes named by acad. Y.H.Mamedaliyev THE IMPORTANCE of INFORMING the STUDENTS WITH a POPULAR-SCIENTIFIC INFORMATION ABOUT the MOST IMPORTANT CHEMICAL ELEMENTS (Na, K, Mg, Ca) ANNOTATION It’s important to deliver enough information about elements to the students while studying chemistry. Also it should be so that the information can show the life importance of the noted elements. 50 of the known elements are assuming the special importance of technical, energetic and social problems in the life of living organisms. In this article are given a lot of interesting information about Na, K, Mg və Ca.
Açar sözlər: Kimyəvi element, dövri sistem, elektron, qələvi və qələvi torpaq elementləri Ключевые слова: химический элемент, периодический систем, электрон, щелочные и щелочно-земельные элементы. Key words: chemical element, periodic systems, electron, alkali and alkaline earth elements. Yüklə 56,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|