Ent davlat sharqsh

Xulosa…………………………………………………………………………….81 4

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…………………………..………………...84

5

Kirish

Hozirgi paytda xorijiy tillarni o‘rganish va o‘rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham, albatta, bejiz emas. Bugun jahon hamjamiyatidan o‘ziga munosib o‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o‘z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo‘qdir.
Ammo shunga alohida urg‘u berishimiz zarurki, chet tillarini o‘rganish, minba’d ona tilini esdan chiqarish hisobiga bo‘lmasligi lozim. O‘z fikrini mutlaqo mustaqil, ona tilida ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbar kursisida o‘tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin¹.
Tilning lug‘at tarkibining rivoji ma’lum qonuniyatlarga asoslanadi. Lug‘at tarkibida muayyan tarixiy davrlar o‘tishi bilan o‘ziga xos ma’lum o‘zgarishlar yuz berishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar ma’lum ichki qonuniyat, tashqi kuchlar ta’sirida, obyektiv ravishda, ma’lum mezonlar doirasida yuz beradi. Tilga boshqa tillardan so‘z qabul qilinishi ham shunday. Til o‘zida vositalar, imkoniyatlar bo‘lgan holda boshqa, o‘zga tildan so‘z olmaydi. Qabul qilinuvchi so‘z ma’lum, biror yangi tushuncha anglatsa, yangi informatsiya tashisa, yoki u yoki bu semantik yukka ega bo‘lsagina tilga kirishi mumkin².
O‘zlashma – bu biror bir tildan boshqa bir tilga lug‘at birliklarining ko‘chishidir. O‘zlashmalar, shuningdek, o‘zlashma so‘zlar deb ham yuritiladi. O‘zlashmalar biz avval aytib o‘tganimizdek tilning lug‘at boyligini oshiradi, yangi o‘zaklar, so‘z birikmalari va terminlar uchun manba bo‘lib xizmat qiladi. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, o‘zlashmalar biror-bir tilga kirib kelgandan so‘ng o‘sha tilga moslashadi, o‘zida grammatik, semantik, fonetik va orfografik o‘zgarishlarni o‘tkazadi. Aynan mana shu adaptatsiya o‘zlashmalarni xalqaro so‘zlardan ajratib

¹ Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. – Toshkent: Sharq, 1999. – B.32. ² Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 48.
6
turadi. Xalqaro so‘zlar esa o‘zida begona tilga xos xususiyatlarni saqlab qoladi. Bu

fonetik, orfografik, grammatik va semantik xususiyatlar bo‘lishi mumkin. O‘zlashmalarning til sistemasiga singib ketishi ma’lum sharoit va
xususiyatlarga bog‘liq. “O‘zbek tili leksikologiyasida” quyidagi sharoitlar muhim deb beriladi:
1) o‘zlashma so‘z uni qabul qilgan tilning praktik yozuv xususiyatlariga moslashgan bo‘lishi;
2) chet so‘z o‘zlashtiruvchi til grammatik klasslari, kategoriyalariga mos kelishi;
3) so‘z uni qabul qilgan tilda fonetik qayta shakllanishi; 4) chet so‘z uni qabul qiluvchi tilga grammatik singishi;
5) chet so‘z uni qabul qiluvchi til so‘z yasash sistemasida aktiv ishtirok etishi; 6) chet so‘z uni qabul qilgan tilga semantik jihatdan singishi:
a) o‘zlashma so‘z ma’nosi aniq bo‘lishi;

b) o‘zlashma so‘z ma’nosi uni qabul qilgan tilda differensiyatsiya qilingan bo‘lishi;
7) chet so‘z uni qabul qilgan tilda uzluksiz ishlatilishi kerak³.

Bu yuqoridagi keltirilgan xususiyatlar borasida tilshunoslarning fikrlari deyarli bir xil, ya’ni o‘zlashamalarning o‘zlashayotgan tilga qabul qilinib unda mustahkam o‘rnashib, singib ketishi uchun qo‘yiladigan talablar barcha tillarda o‘xshash deb ta’kidlanadi. Xususan, fors tilida ham o‘zlashmalar qaysi tildan kirganligiga qaramay yuqoridagi talablarga bo‘ysunadi.