Entomofaqlari

 
59 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Grapholita funebrana - Gavalı meyvəyeyəni  
Gavalı  meyvəyeyəni  muxtar  respublikanın  bütün  rayonlarında,  o 
cümlədən  Ordubad  rayonunda  geniş  yayılmaqla  çəyirdəkli  bitkilərdən, 
xüsusilə  gavalıya,  almaya  və  armuda  böyük  zərər  vurur.  Ayrı-ayrı  illərdə 
Ordubad və Şərur rayonlarında gavalı meyvəsinin bu zərərverici tərəfindən 
zədələnməsi 20-30%-ə çatır [23].  
Gavalı meyvəyeyəninin tırtılları barama içərisində qışlayır. Bu zərər-
vericinin qışlaması torpaqda, xəzəl və bitki qalıqlarının altında gedir.  
Erkən  yazda,  havanın  gündəlik  temperaturu  15-17
0
C-ə  çatdıqda 
tırtıllar  qışlama  yerində  puplaşmağa  başlayır.  Puplardan  kəpənəklərin  üç-
ması gavalı ağaclarının çiçəklənməsindən sonra başlayır (şəkil 5.8).  
 
Şək. 5.8. Gavalı meyvəyeyəninin uçuş dinamikası  

---

 
60 
Uçuş  bir  ay  davam  edir.  Hər  bir  dişi  kəpənək  8-15  gün  yaşayır. 
Yumurtalar əsasən meyvəbaşlanğıcına, az miqdarda isə yarpaqlara qoyulur. 
Hər bir dişi kəpənək 40-70 ədəd yumurta qoyur. Rüşeymin inkişafı 5-9 gün 
çəkir  və  bundan  sonra  yumurtalardan  birinci  nəsil  tırtıllar  çıxır.  Həmin 
tırtıllar  meyvəni  üst  tərəfdən  gəmirərək  (əksər  hallarda  saplağa  yaxın 
yerlərdən)  yollar  əmələ  gətirir,  onun  içərisinə  girir.  Gavalının  zədələnmiş 
yerindən  xaricə  yapışqanlı  şirə  axır.  Belə  meyvələr  ya  tökülür,  ya  da 
quruyur.  Öz  inkişafını  bitirmiş  tırtıllar  meyvə  içərisindən  çıxaraq  torpağa 
düşür  və  orada  puplaşır.  10-12  gündən  sonra  puplardan  ikinci  nəslin 
kəpənəkləri  uçmağa  başlayır.  Gavalı  meyvəyeyəninin  zərərli  fəaliyyəti 
nəticəsində  məhsul  miqdarca  azalır  və  keyfiyyətini  itirir.  Naxçıvan 
Muxtar 
Respublikasında 
gavalı  meyvəyeyəninin  il  ərzində  iki  nəsil  verdiyi 
müəyyənləşdirilmişdir.  Aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  bölgə  bağlarında 
zərərvericinin 16 növ təbii düşməni aşkar edilmişdir (cədvəl 6.1).  
 
5.19.  Grapholita  (Aspila)  molesta  (Busck,  1916)  -  Şərq  meyvə-
yeyəni  
Kəpənəklər  (Lepidoptera)  dəstəsinin  yarpaqbükənlər  (Torticidae) 
fəsiləsinə  mənsubdur.  G.  molesta  -  nın  Laspeyresia  molesta  Busck,  1916; 
Cydia mole kimi 2 sinonimi mövcuddur [181].  
Şərq  meyvəyeyəninin  vətəni  Şərqi  Asiya  ölkələri-Koreya,  Çin  və 
Yaponiyadır.  Şərq  meyvəyeyəni  bu  ölkələrdən  Avropa  ölkələrinə  (Bolqa-
rıstana, Macarıstana, Yunanıstana,  İtaliyaya və  Fransaya), Amerika ölkələ-
rinə  (Kanada,  ABŞ,  Argentina)  və  eləcə  də  Avstraliyaya  yayılmışdır.  Son 
illərə  qədər  keçmiş  SSRİ-də  xarici  karantin  obyekti  sayılan  Şərq  meyvə-
yeyəni ilk dəfə 1964-ci ilin sentyabr ayında Krasnodar diyarının Soçi şəhəri 
ətrafında,  1965-ci  ildə  isə  Azərbaycanın  Quba-Xaçmaz  zonasında  qeydə 
alınmışdır [52].  
Şərq  meyvəyeyəni  müxtəlif  bitkilərlə  qidalanır  (cədvəl  4.1).  O,  bir 
sıra müxtəlif meyvə ağaclarının zoğ və budaqlarına, o cümlədən, şaftalıya, 
əriyə,  gavalıya,  albalıya  zərər  vurur.  1966-ci  ildən  Azərbaycan  Elmi-Təd-
qiqat  Bitkiləri  Mühafizə  İnstitutunun  əməkdaşları  tərəfindən  Xaçmaz  rayo-
nunun  bağlarında  zərərvericinin  biologiyasına  dair  aşağıdakı  əsas  xüsusiy-
yətlər öyrənilmişdir: Şərq meyvəyeyəni qarantin zərərverici olub, çəyirdəkli 
və tumlu meyvə bitkilərinin əksəriyyətinə zərər verir. Bu bitkilərdən şaftalı, 
armud  və  əriyə  daha  ciddi  zərər  verməklə  meyvə  məhsulunun  xeyli  aşağı 
düşməsinə səbəb olur.  
Naxçıvan 
Muxtar  Respublikasında
,  Quba-Xaçmaz  və  Şəki-Zaqatala 
bölgələrində  geniş  yayılmışdır.  Son  illərin  tədqiqatlarına  əsasən  Abşeron 
bölgəsinin bağlarına Ordubad rayonundan introduksiya olunmuş şaftalı, ərik 

---

 
61 
və  heyva  sortlarına  da  şiddətli  dərəcədə  (xüsusilə  heyva  meyvəsinə)  zərər 
verdiyi qeyd edilmişdir. Şərq meyvəyeyəni şaftalı və armud meyvəyeyəninə 
çox  oxşadığı  üçün  bağbanlar  və  fermerlər  onu  tanımaqda  çətinlik  çəkirlər. 
Ona  görə  də  zərərvericinin  biologiyası  haqqında  məlumat  verməyi  lazım 
bilirik.  
Şərq meyvəyeyəninin kəpənəyinin qanadlarının açılmış halda ölçüsü 
12-14 mm olmaqla, rəngi bozumtul-qonurdur. Ön qanadlarının qabaq kənar-
larında dırnaq şəkilli yeddi cüt ağ ləkə, arxa kənarlarında isə yeddi cüt qara 
ləkə vardır. Arxa qanadları bozumtul-qonur olmaqla, bürünc kimi parlaqdır, 
saçaqlı haşiyələrlə örtülüdür. Bığcıqları sapvaridir, üzərində nəzərə çarpacaq 
dərəcədə  halqalar  vardır.  Qarıncığın  alt  tərəfi  ağ  rəngdə,  üst  tərəfi  isə  boz-
qonur rəngdədir. Yumurtaları oval şəklində olub, uzunluğu 0,4-0,5 mm, eni 
isə 0,15 mm-dir. İlk  əvvəl ağ rəngdə olan  yumurtalar 2-3 gündən sonra isə 
çəhrayı-narıncı rəngə çalır. Tırtılı birinci yaşda ağımtıl-süd rəngində, 4-5-ci 
yaşda isə çəhrayı-ağımtıl rəngdə olmaqla, uzunluğu 11 mm-dir. Pupu oval 
formada,  qonur  rəngdə  olub,  uzunluğu  6-8  mm-dir.  Şərq  meyvəyeyəni 
axırıncı  yaş  (4-5  yaş)  tırtıl  mərhələsində,  ipək  sapdan  hazırlanmış  barama 
içərisində  torpaqdan  30-40  sm  hündürlükdə  olan  ağac  gövdəsinin  qabığı 
altında qışlayır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Grapholita molesta - Şərq meyvəyeyəni  
Bundan başqa,  yerə tökülmüş  yarpaqlar və heyva meyvəsinin içəri-
sində  də  qışlaması  müşahidə  edilmişdir.  Ordubad,  Şərur  və  Şahbuz  rayon-
larında aparılan tədqiqatlara əsasən, barama daxilində qışı keçirmiş tırtıllar, 
mart ayının axırı, aprel ayının əvvəli pup mərhələsinə keçirlər. Pupun inki-
şafı 10-12 gün çəkir. Aprel ayının ikinci yarısında puplardan kəpənəklər çıx-
mağa  başlayır  və  uçuş  may  ayının  axırınadək  çəkir.  Pupdan  çıxan  kəpə-
nəklər elə həmin gündən də cütləşməyə başlayırlar. Cütləşmədən 14-18 saat 
sonra yumurta
 
qoyurlar. Yumurtalar tək-tək olmaqla, yarpağın üst və alt his-
səsinə,  tumurcuq  yanlığına  və  meyvə  saplağına  qoyulur.  Bir  dişi  kəpənək 

---