Erich fromm psikanaliz ve

cinin  peşinde  koşmaz;  ondan  dilediği,  istediği  hiç  bir 
şey  yoktur,  ille  uyansın,  aydınlansın  diye  de  üstelemez; 
öğrenci  kendi  özgür  istenciyle  gelir  ve  gene  kendi  öz­
gür  istenciyle  gider.  Ama  eğer  ustadan  bir  şey  öğren­
mek  istiyorsa  ustanın  usta  olduğunu  yani  ustasının  öğ­
rencinin  öğrenmek  istediği  ve  şimdilik  bilemediği  şeyi 
bildiğini  iyice  aklına  yerleştirmesi  gerekir.»  Ustanın 
«sözlerle  anlatabileceği  bir  şey  de  yoktur.  Kutsal  bir 
doktrin  olarak  öğretebileceği  bir  şey  de...  Bu  sözleri 
onaylasanız  da  onaylamasanız  da  otuz  sopa,  susmakta 
yok  konuşmakta  (39)».  Zen  ustası  bir  yandan  anlamsız 
akla  uymayan  otoritenin  karşısında  olmasıyla  belirgin­
leşirken,  bir  yandan  da  kaynağını  gerçek  görmüş  geçir- 
mişlikten  olan  zorlamasız  bir  otoriteyi  de  sıkı  sıkıya 
destekler.
Gerçek  içgörünün  ancak  karakter  değişimiyle  elde 
edilebilecek  bir  şey  olduğu  iyice  kafaya  sokulmadan 
Zen’in  anlaşılabilmesi  kesinlikle  olanaksızdır.  Kökleri­
ni  Budist  düşünceden  alan  Zen  görüşüne  göre  kurtulu­
şun değişmez  koşulu  karakteri  değiştirmektir.  Mal mülk 
tutkusu  ya  da  başka  şeylerin  tutkusu,  kendini  beğen­
mişlik,  kendini  yücelmiş  görmek,  bütün  bunlar  geride 
bırakılmalıdır.  Geçmişe  bakış  açısı  şükran,  şimdiye  hiz­
met,  geleceğe  de  sorumluluk  olmalıdır.  Zen’i  yaşantı 
durumuna  getirmek  hem  kendine,  hem  dünyaya  en 
büyük  sevgiyi  duyan,  en  büyük  değeri  veren  bir  zihin­
sel  tutum  izlemekle  olabilir.  Öyle  bir  tutum  ki  bu  tutu­
mun  altında  «Zen  uygulamasının  tümüyle  kendine  öz­
gü  özelliği olan  gizli  erdem  yatsın.  Bu  erdem  doğal  kay­
naklan  boşuna  harcamamak,  ister  manevî,  ister  ekono­
mik  olsun,  yolumuza  çıkan  her  şeyi  yeterince  değerlen­
dirmek  demektir.»
(39)  D.  T.  Suzuki,  Introduction  to  Zen  Buddhism,  S.  43.
81

---

Zen’in  bize  kazandırmak  istediği  şey,  hayat  yolunu 
izlemek  içiîı  bize  gösterdiği  hedef,  «her  türlü  güvensiz­
liği  ve  korkuyu  yenmektir»,  bağımlılıktan  özgürlüğe 
doğru  yol  almaktır.  «Zen  akıl  işi  değil,  karakter  işidir. 
Bunun  anlamı  şudur  :  Zen,  yaşamın  birinci  ilkesi  olan 
istençten  büyür,  gelişir  (40).»
82
(40)  Aynı  yapıt,  S.  131.

---

VI.  BASKININ  YOKEDİLMESİ  VE 
AYDINLANMA
Psikanaliz  ve  (41)  Zen  Budizm  konularında  yaptı­
ğım  incelemeler  ikisinin  arasındaki  ilişki  bakımından 
bizi  nereye  getirmiş  oldu?
Artık  okuyucunun,  Zen  Budizmle  psikanaliz  ara­
sında  bir  uyum  bulunamayacağı  görünümünün,  her 
ikisine  de  yüzeyden  bakılmış  olmasından  ileri  geldiğini 
iyice  kavramış  olacağını  sanıyorum.  Tam  tersine  ikisi­
nin  arasında  çok  açık  bir  yakınlık  olduğu  göze  çarpıyor. 
Bu  ayrımda  bu  yakınlığı  ayrıntılarıyla  açıklamaya  ça­
lışacağım.
Şimdi  Zen’in  amacı  konusunda  Dr.  Suzuki’nin  yu- 
karlarda  alıntı  olarak  sunduğumuz  sözlerini  anımsa­
yalım.  «Zen,  öncelikle,  bir  kimsenin  kendi  yaradılışının 
niteliğini  görebilme  sanatıdır.  Zen  bağımlılıktan  özgür­
(41) 
Bu  ayrımda  psikanalizden  söz  açtığım  zaman  anlatmak  is­
tediğim  şey  Freud’çu  psikanalizden  gelişmiş  olan  insancı  psikanaliz­
dir.  Ancak  bu  deyimi  Freud’çu  psikanalizin  insancı  psinkanalizin 
köklerini  oluşturan  yanlarını  da  kapsayacak  şekilde  kullandım.
83

---

lüğe  giden  yolu  işaret  eder...  Zen  hepimizin  içinde  ye­
terli  oranda  ve  doğal  olarak  varolan,  ama  normal  ko­
şullar  altında  eyleme  dönüşebilmek  için  uygun  bir  yol 
bulamadığından  sıkışıp  kalmış  olan  enerjinin  açığa  çık­
masına  olanak  sağlar...  Öyleyse  Zen’in  amacı  aklımızı 
kaçırmaktan  ve  zihinsel  olanaklarımızı  yeterince  kul­
lanamamak  yüzünden  bir  kötürüm,  bir  yarım  adam 
olmaktan  bizi  korumasıdır.  Özgürlük  diyerek  anlatmayı 
amaçladığım  şey  budur,  her  zaman içimizde  zaten  doğal 
olarak  varolan,  bütün  yaratıcı,  iyiliğe  dönük  güçlere 
kendilerini  açığa  çıkartmak  olanağı  tanımak  anlamın­
dadır.  Mutlu  olabilmek,  birbirimize  sevgi  duyabilmek 
için  bütün  yeteneklerimiz  var  da  genellikle  bu  gerçeğe 
gözlerimizi  kapıyoruz.»
Zen’in  amacını  açıklayan  bu  sözleri  hiç  bir  şey  de­
ğiştirmeden,  olduğu  gibi  psikanalizin  başarmayı  um­
duğu  şeyi  anlatmak  için  de  kullanabiliriz;  bir  kimsenin 
kendi  iç  yapısı  konusunda  içgörü  kazanması,  özgürlüğe, 
mutluluğa  ve  sevgiye  ulaşması,  enerjinin  ortaya  çıka­
bilmesine  olanak  sağlanması,  aklını  kaçırmaktan  ya  da 
olanaklarını  tam  kullanamayan  bir  kötürüm,  bir  ya­
rım  adam  durumuna  düşmekten  kurtulmak...
Bu  en  sondaki  aydınlanma  ya  da  aklını  kaçırma 
gibi  bir  seçenekle  karşı  karşıya  bırakılmış  olduğumuz 
konusundaki  sözleri  yadırgamış  olabilirsiniz.  Ama  ba­
na  kalırsa  bu  sözler  gözlenebilir  gerçeklere  dayanmak­
tadır.  Psikiyatri  bazı  kimselerin  akıllarını  kaçırma  ne­
denleriyle  ilgilenir,  ama  asıl  sorun  insanların  çoğunlu­
ğunun  neden  akıllarını  kaçırmadığıdır.  İnsanın  dünya­
daki  durumunu,  ayrıklığını,  yalnızlığını,  güçsüzlüğünü 
ve  bütün bunların  da  ayırdmda  oluşunu göz  önünde  tu­
tacak  olursak,  bunların  insanların  taşıyabileceklerin­
den  daha  ağır  yükler  olduğu  ve  bu  yüklerin  altında
84

---