Espublikasi oliy va

Bоburning hаr bir so‘zi hikmаtdurur,

Аytqоnlаrin bаrchаsi ibrаturur.

O‘qituvchi: Dаrhаqiqаt, quyosh kаbi so‗ngmаs, оltin kаbi qоrаymаs, mo‗jizаkоr, nаfis, hаyrаtоmuz go‗zаl, rаng – bаrаng vа sеhrli bаdiiyat Bоburning shoh sаtrlаri nаqаdаr zаvqli, ilhоmbахsh, shаvqli vа ibrаtlidur. Buyuk sоhibi kаlоmlаr o‗z аsаridа shе‘riy sаn‘аtlаrni o‗rni vа mе‘yori bilаn qo‗llаgаnlаr. Chunki hаr qаysi shе‘riy sаn‘аt g‗оyani bаdiiy ifоdаlаsh, timsоllаrni yorqin gаvdаlаntirish, аsаrgа jоzibа, jilо vа tа‘sirchаnlik bаg‗ishlаsh vаzifаsini bаjаrаdi.

Аziz o‗quvchilаr! Bоbur ijоdi ummоn bo‗lsа, dаrsimizdа bir qаtrаsining jilvаsidаn bаhrаmаnd bo‗lish bахtigа muyassаr bo‗ldik.

Uyga vazifa: “Z.M. Boburning hayoti va faoliyati‖ yoki ―Z.M.Boburning

tariximizda tutgan o‗rni‖ ―Z.M.Bobur va boburiylar‖ mavzularida referatlar tayyorlash har bir o‗quvchi shu uchala mavzudan bittasiga referat tayyorlaydi.

68
XULOSA

Jahon madaniyatiga o‗zining boy merosi bilan katta hissa qo‗shgan buyuk bobokalon shoirimiz Zahiriddin Muhammad Bobur fanning turli sohalarini yaxshi bilibgina qolmay, uni rivojlantirishga ham munosib hissasini qo‗shgan. ―Har qanday odamga uning qilgan ishlariga qarab baho berish kerak‖ (Servantes).²¹ Shu jihatdan olib qaraganda, biz Boburni buyuk inson deb ayta olishimiz mumkin. Uning ijodini o‗rganish shoir haqida kengroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Bobur ziddiyatli va tahlikali bir zamonda yashaganligiga qaramay, o‗zidan boy meros qoldirdi. Uning asarlari nafaqat o‗zbek adabiyotida, balki chet mamalakatlarda ham sevib o‗rganiladi²². O‗zbek adabiyotida Bobur haqida juda ko‗p ilmiy ishlar olib borilgan bo‗lsa-da, metodika sohasida yetarli tadqiqotlar olib borilmaganligi sababli biz o‗z bitiruv malakaviy ishimizda mana shu jihatlarni yoritib berishga harakat qildik.

Ishning dastlabki bobi ―Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‗rganilishi‖ deb nomlangan bo‗lib, bobning birinchi qismida Bobur faoliyatining darsliklarda berilishi haqida fikr yuritildi. Ko‗rib o‗tilganidek, umumiy o‗rta ta‘limning 5- va 9-sinf adabiyoti darsliklarida hamda o‗rta maxsus ta‘limning II bosqich talabalari uchun mo‗ljallangan adabiyot darsligida shoir hayoti va faoliyati haqida ma‘lumot beriladi. Aynan shu qismda dars samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi metodlardan namunalar keltiriladi. Jumladan, ―Zanjir‖, ―Raqamlar so‗zlaganda‖, ―Besh panja‖, ―Qarorlar shajarasi‖ kabi metodlar. Bobur hayoti va ijodini o‗rganishga yo‗naltirildi.

II bob ―Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‗rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar‖ deb nomlanadi. Ma‘lumki, mutafakkirning eng yetuk va uni dunyoga tanitgan asari bu – ―Boburnoma‖. Bu asarda 1494-1529-yillarda Markaziy Osiyo, Afg‗oniston va Hindistonda sodir bo‗lgan tarixiy, siyosiy voqealar yilma-yil o‗ta aniqlik bilan bayon qilingan bo‗lib, ular muallif hayoti va

²¹ Каримов И.А.Баркамол авлод орзуси. – Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 1999-йил, 187-бет. ²² Abdug‗afurov Abdurashid. ―Boshimni olib, ey Bobur…‖//O‗zbek tili va adabiyoti. 2004. № 6, 18-bet.
69
siyosiy faoliyatiga bevosita aloqadordir. Hozirda amalda bo‗lgan darsliklarda

―Boburnoma‖dagi Farg‗ona, Andijon, Samarqand, Kobul, G‗azna va Hindiston bilan bog‗liq parchalar keltirilgan. Keyingi uch joy nomi umumta‘lim maktablari uchun yaratilgan darslikda uchramaydi. Avvalgi uch shahar esa har ikkala darslikdan o‗rin olgan. O‗rta maxsus ta‘limda tarixiy shaxslardan Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy ta‘rifi keltirilgan. Buning asl sababi har ikki shaxs ijodkor bo‗lib, darslikda Bobur hayotidan oldingi darslarda o‗quvchilar ular haqida ma‘lumotga ega bo‗ladilar. Aynan shu ma‘lumotlarni o‗quvchilarga noananaviy tarzda yetkazish, darsni qiziqarli tashkil etish va ta‘lim samaradorligini oshirish maqsadida ―Tanlab topaman‖, ―Zinama-zina‖, ―Ikki tomonlama kundalik‖, ―Davom ettiring‖, ―Qiyosiy tahlil‖metodlari tavsiya etildi. ―Boburnoma‖ni o‗qish davomida esa o‗quvchilarning bilimlari mustahkamlanadi va shoirlar haqida kengroq tushuncha hosil qiladilar.

Ikkinchi bobning ikkinchi qismida Bobur she‘rlarining darliklarda berilishi va ularning mavzu ko‗lami haqida so‗z yuritiladi. O‗zbek va fors tillarida ijod qilgan zullisonayn shoir ona tilida yozgan she‘rlarini to‗plab, 1519-yilda Kobulda, 1928 – 1529-yillarda Hindistonda devonlar tuzgan. Bu ikki to‗plam o‗sha joylar nomi bilan ―Kobul devoni‖, ―Hind devoni‖ deb ataladi. Kobul devoni topilgan emas. Yuqorida nomlari tilga olingan har uchala darslikda ham Bobur she‘rlaridan namunalar keltirilgan. Beshinchi sinfda shoirning ruboiylari bilan tanishgan o‗quvchilar to‗qqizinchi sinfda ―Mening ko‗nglumki, gulning g‗unchasidek tah-badah qondur‖ va ―Mushkuldur‖ radifli g‗azallari bilan tanishadilar. Biz bitiruv malakaviy ishimizda namuna sifatida ―G‗urbatda ul oy…‖ g‗azalini tahlil qildik. Mumtoz adabiyotdagi bosh mavzu ishq edi. Bunday mavzuda yozilgan she‘rlar sof intim lirikaning mahsuli hisoblanadi. Ularni tahlil qilishda har bir so‗zning ma‘no qirrasi e‘tiborga olinadi. G‗azalning shu qirrasiga e‘tibor berish uchun ―Tadqiqod‖ va ―Tafakkur‖ metodini keltirib o‗tdik. Qanday metodlarni qo‗llash esa o‗qituvchining mahoratiga bog‗liq. U dars o‗tish mobaynida bitta g‗azalni tahlil qilib berib, qolganlarini o‗quvchilar hukmiga havola etishi lozim. Dars jarayonida

70
o‗quvchilar shoir sheriyati bilan tanishish bilan birga nazariy bilimlarga ham ega

bo‗lishlari kerak. Aynan shuning uchun ―Anglash‖ va ―Fikriy hujum‖ metodini kiritdik. Bundan tashqari dars jarayonida ―Ijod qil‖ va ―Tinglab top‖ metodlarini qo‗llanilishi o‗quvchilarda ijodkorlik mahoratini shakllanishiga va adabiyotga qiziqishni ortishiga xizmat qiladi. Dars jarayonida o‗qituvchilar shogirdlari adashgan o‗rinlarda o‗zi tuzatishlar kiritib, ularning fikrini to‗ldirsa, ta‘limning samarasi uchun xizmat qiladi.

5- va 9-sinflarda keltirilgan she‘rlarning o‗rta maxsus ta‘limda takrorlanishi

ham maqvadga muvofiq. Chunki umumiy o‗rta ta‘limga Boburning sanoqli

she‘rlari kiritilgan bo‗lib, o‗quvchilar bu she‘rlar bilan tanishib, yod olib ulgurgan bo‗lishadi lekin tahlil qilish ko‗nikmasi to‗liq shakllanmagan bo‗ladi.

Bitiruv malakaviy ishimizning III bobi ―Ishning amaliyotga tatbiqi‖ deb nomlanib, birinchi qismida davlat ta‘lim standartidagi adabiyot ta‘limining maqsad va vazifalari keng yoritib berilgan. Umumiy o‗rta ta‘lim maktablaridagi adabiy ta‘lim asosan sof ilmiy maqsadlarni emas, balki ma‘naviy-axloqiy yo‗nalishlar ustuvorligini ko‗zda tutadi. Davlat ta‘lim standartlarida adabiyot ta‘limining maqsad va vazifalarining eng muhimlari sifatida quyidagilar ko‗rsatiladi:

- o‗quvchilarning yosh xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda, milliy va jahon adabiyotining eng munosib namunalari bilan tanishtirish asosida ularning qalbida vatanparvarlik, ezgulik, insonparvarlik singari yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan rag‗bat, mehr va muhabbat uyg‗otish;

- ularni fuqarolik va vatanparvarlik ruhida, adabiyotga, milliy, madaniy-

ma‘rifiy qadriyatlarga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash;

- ularning boy ma‘naviy dunyosini shakllantirish;
- badiiy asar va uning poetik xususiyatlarini o‗rganish asosida o‗quvchida

tanqidiy fikrlashga oid ko‗nikma va malakalarni hosil qilish;

71

- ulardagi mustaqil fikrlash, ijodkorlik qobiliyatlarining shakllanishi va rivoji

uchun imkoniyat yaratish;
- ularda har qanday ma‘naviy xurujlarga nisbatan sog‗lom va baquvvat

e‘tiqodga tayanadigan immunitetni shakllantirish;
- so‗z san‘ati vositasida o‗quvchining individual va shaxslik fazilatlarini rivojlantirish

Biz darsliklarda o‗quvchilarning yosh xususiyatlari e‘tiborga olinganligini darsliklarning yutug‗i deb baholaymiz. Chunki 5-sinf darsligida berilgan ma‘lumot keyingi darsliklarda takrorlanmaydi, balki to‗ldiriladi. 5-sinf o‗quvchilarini zeriktirib qo‗ymaslik uchun berilmagan tarixiy sanalar va asarlarining nomlari yuqori sinflar uchun mo‗ljallangan darslikda beriladi. Buning asosiy sababi esa o‗quvchilarning eslab qolish qobiliyati shakllanib bo‗lganligida. Agar Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti haqida so‗z yuritganda shunchaki hikoya tarzidagi ma‘lumot berishdan cheklanib, uning zamondoshlari, shogirdlari yoki yozuvchi va shoirlar tomonidan berilgan fikrlar ham darsliklardan o‗rin olganda edi,maqvadga muvofiq bo‗lar edi. Bobning yakunida bir soatlik ochiq dars islanmasi namuna sifatida berildi.

Xullas, badiiy adabiyot qaysi janr va mavzularda yozilmasin, undan kutilgan asosiy maqsad insonni tarbiyalashdir. Shu jihatdan qaraganda, Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi o‗ziga xos axloqiy-ta‘limiy, ma‘naviy ma‘rifiy ahamiyatga ega. Bu asarlarning umumiy ruhi insonni komillik ruhida tarbiyalashga qaratilgan.