ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
219 M.F.Axundovun dram əsərlərindən fərqli olaraq N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin, N.Nərimanovun bədii dilində hadisələrin cərə- yan etdiyi məkan, yəni toponim konkret olaraq göstərilmir, bununla yanaşı əsərlərdə baş verən əhvalatlar XIX əsrdə bütün Azərbaycan kəndləri üçün xarakterikdir. Adətən, əsərlərin remarkalarında müхtəlif otaqlar təsvir olunur. Bеlə ki, məkan obrazın ictimai-sosial vəziyyəti haqqında məlumat vеrir. Remarkalarda hadisələrin baş verdiyi məkanın konkret olaraq göstərilməməsi həmin əsərlərin müəyyən dərəcədə bir-birinə bənzəməsinə gətirib çıxarır və oxucu üçün bir qədər anlaşılmazlıq əmələ gəlir. Bu anlaşılmazlıq da bədii üslubda toponimik vahidlərin əhəmiyyətini, rolunu bir daha aydınlaşdırır. C.Məmmədquluzadə isə “Danabaş kəndinin əhvalatları” satirik povestində hadisələrin cərəyan etdiyi məkan əsasən Danabaş kəndidir, lakin Xudayar bəy öz məqsədi üçün şəhərə gedir. Şəhərin adını konkret olaraq göstərməyən yazıçı yalnız Xudayar bəyin ərizəsinin üzərində hadisələrin “N” qəzasında baş verdiyini göstərir: “Qaziyi-uyezdi –“N” Hacı Molla Səfər Salib Sultanzadə”, yəni “N” uyezdinin qazısı Hacı Molla Salib Sultanzadə.” (167, 75) 6. Bədii üslubda istifadə olunan toponim əsərdə hadisənin cərəyan etdiyi məkanla bağlı deyil, yalnız sənətkarın bildirmək istədiyi fikirlə, əsərin ideyası və qayəsi ilə əlaqədardır. Belə toponimik vahidlərin üslubi aspektdə öyrənilməsi bədii əsərin təhlilində əsas rol oynayır. M.F.Axundov “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyasında Məstəli şahın ifadəsi ilə Iran ordusunda mövcud olan vəziyyət, özbaşınalıq, qanunsuzluq və s. kimi halları tənqid atəşinə tutur: “Məgər mənim divlərim Iran sərbazı idi ki, müftə qulluq edələr.” (23, 59) “Mən Tehranda bir 220 yol öz gözüm ilə gördüm ki, Hacı Mirzə Ağası Topxana meydanında Mirvarid topuna baxırdı. Birdən yeddi yüz sərbaz onun dövrəsinə çevrəyib başladı məvacib istəməyə. Haman saat Hacı Mirzə Ağası əyilib, ayağından başmağının bir tayını çıxarıb, əlinə alıb, beş min yaman ilə, alıcı quş kimi, cumuldu onların üstünə. Sərbazlar kəklik sürüsü kimi onun qabağında dağılıb qaçdılar. Heç birisini tuta bilməyib, qayıdıb topun yanına gəldi, üzün hüzurda duran xanlara tutub xitab eylədi: “Həzarat, gördünüz? Belə qorxaq qoşun ilə heç bilmirəm Heratı necə alacağam?” (23, 60) Şahbaz bəyin isə planı Parisdə müəyyən mənsəbə catdıqdan sonra Tiflisdə hökümət işində qulluq etməkdir ki, bunu nişanlısı Şərəfnisə xanım da ona məsləhət görür: “Əgər qulluq etmək istəyirsən, get Tiflisə, orda qulluq elə.”; “Parisdən qayıdandan sonra genə gedib Tiflisdə qulluq edəcəyəm.” (23, 53) Şahbaz bəyin Tiflisdə qulluq etməsi arzusunda olması Mirzə Fətəlinin tərcümeyi-halı ilə sıx bağlıdır: “M.F.Axundov 1836-cı ildə dekabr ayında Tiflis qəza məktəbinə Azərbaycan və fars dilləri müəllimi təyin olunmuş və 1840-cı ilin sentyabr ayına qədər bu vəzifədə çalışmışdır.” (34, 188) “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” komediyasında Naçalnik əsərin so- nunda Heydər bəyi Sona xanıma zamına verir. Uzun müddət Rusiya ilə Dağıstan arasında gedən çəkişmələri M.F.Axundov Heydər bəyin ifadəsində toponimik vahiddən üslubi vasitə kimi istifadə edərək oxucuya çatdırır: “Naçalnik, mən hazıram ki, bu təqsirimi öz qanım ilə Dağıstanda padşahın düşmənlərinin qabağında yuyum.” (23, 164) Komediyada Təbrizdən qayıdarkən Hacı Qara öz peşələrin- dən razı olan Tuğ əkinçiləri – iki erməni millətindən olan Arakel 221 və Mkrtıç ilə üzbəüz gəlir və onlar özlərini belə təqdim edirlər: “Tuğluyuq, getmişdik çöldə taxılımızı biçirdik, biçib qurtarıb evimizə qayıdırıq.” (23, 150) T.Əhmədov “Tuğ” oykoniminin mənasını belə izah edir: “Tuğ” Azərbaycan dilində “bayraq” deməkdir. (80, 37) A.Donuk isə yazır: “Qədim türk dövlətində “sancaq” (yəni “bayraq” – Ə.Mikayılova) “tuğ” kəlməsi ilə ifadə olurdu. Sancaq - bayraq sayılmaz, bayraq başqadır. “Tuğ” kəlməsi “DLT”də еyni zamanda… “baş qəbilə” mənasındadır.” (307, 88) Tədqiqatçı A.Z.Ismayılova isə yazır: “Hadrut rayon daxilində yerləşən Tuğ kəndinin adının da etnonimdən yaranması maraq doğurur. Qeyd edək ki, kənd öz adını Tuğ dağının adından götürmüşdür. Kəndin yaxınlığındakı bu dağın zirvəsində qədim xarabalıqlar vardır. Tuğ kəndinin əhalisinin çox hissəsi ermənilərdir, lakin mötəbər mənbələrdə ermənilərin oraya sonradan gəlib məskunlaşması qeyd edilir. Göstərilir ki, qıpçaqların “tuk” tayfasının adından götürülərək Tuğ adlandırılmışdır. Bu fakt kəndin ilk sakinlərinin türkdilli olduğunu sübut edir.” (126, 155) Qеyd еtmək lazımdır ki, ХIХ əsrdə Quba qəzasında Tuq kəndi, Şuşa qəzasında Tuq dağı və Tuq kəndi, Zəngəzur qəzasında Tuqyurd dağı (140, 84), həmçinin ХХ əsrdə isə Хocavənd rayonunda Tuğ dağı, Tuğ yalı, Tuğ kəndi, Tovuzda Tuğ Günеyi (176, 160) qеydə alınmışdır. XVI-XVII əsrlərdə Iranda dövlət hakimiyyətinin Qəzvin şəhərindən idarə olunması haqqında məlumat verən M.F.Axundov həmin dövrdə elm və mədəniyyət mərkəzini isə Isfahan şəhəri hesab edir: “Bir neçə ildən sonra Yusif Sərrac ki, həddi-büluğa yetişib, asari-rüşd özündə mülahizə elədi, təhsili-elm üçün Isfahana getdi.” (23, 209) Ümumiyyətlə, adətən hər hansı bir ölkə, şəhər, rayon ya mədəniyyəti, ya tarixi, ya elmi inkişafı, ya 222 hər hansı bir sənət və ya sənaye istehsalı ilə üstündürsə, bu sənətkarların diqqətindən kənarda qalmamışdır: “Sənin keçmiş şöhrətini biz başqalarından, sənin əzəmətinin indiyə qədər yeganə şahidi olan qədim yunan tarixlərindən öyrənirik; çünki Yunanıstan sənin möhtərəm, qocaman tarixini qədim dünyanın başqa xalqlarına nisbətən daha yaxşı öyrənmişdir.” (26, 49) Hər kəsə məlumdur ki, Şamaxı uzun zaman mədəniyyət və ticarət mərkəzi olmuşdur. Buna görə də Zalxa Tarverdiyə məhz Şamaxıdan gələn tacirlərin mallarını soymağı məsləhət görür: “Düş Şamaxı yoluna, beş yüz sövdəgər gəlib-gedir, birin, ikisin soy, malın gətir.” (23, 75) Hatəmxan ağa isə qızı Şərəfnisə xanımın toyuna məhz Şamaxı rəqqasələrini gətirtmək arzusundadır. (23, 40) M.F.Axundovun komediyalarında işlənən “Şamaxı” toponimik vahidinin üslubi xüsusiyyətlərindən bəhs etməzdən əvvəl Şamaxı şəhərinin tarixi, tutduğu mövqeyi, mədəniyyəti, istimai-siyasi vəziyyəti və nəhayət, toponimin yaranması ilə əlaqədar olan bəzi fikirləri xatırlatmaq məqsə- dəuyğundur. Şamaxı Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biri- dir. Şəhər uzun əsrlər boyu Şirvanın iqtisadi və siyasi mərkəzi olaraq xalqımızın tarixində böyük bir rol oynamış və şöhrət qazanmışdır. Şamaxı şəhərinin tarixi haqqında ərəb, fars, Avropa səyyahları olduqca maraqlı məlumat verirlər. Bu məlumatların içərisində, xüsusilə, IX əsrdən başlayaraq ərəb tarixçiləri və coğrafiya alimlərinin verdikləri məlumat diqqəti cəlb edir. Ərəb alimlərindən Əhməd Bəlazori ibn-Həvqə, Məsudi, Əstəxri, Yaqut Həməvi ibn-Xurdabeh, Əlfakex, ibn-Ələşir və başqaları Şamaxı haqqında maraqlı məlumatlar vermişlər. Şamaxı şəhərinin hansı tarixdən salındığı, onun XII əsrə qədərki yeri haqqında əlimizdə mükəmməl məlumat yoxdur, lakin şəhərin hələ ərəb istilasından Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|