ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
205 gəlmədirlər. Deməli, toponimin ikinci komponenti “Muğanlı” etnovahidi də yəqin ki, sakinlərin Muğan düzündən köçüb gəlmələrinə işarədir. XIV-XV əsr coğrafiyaşünası bakılı əbd ər- Rəşid əl-Bakuvinin “Kitabi təlxis əl-əsər və əcaib əl-malik əl- qəhhar” əsərində də Muğan haqqında məlumat verilmişdir. (233, 17) V.A.Nikonov toponimik lüğətdə Muğan toponimini “muq” (muğ), yəni “atəştpərəst” sözü ilə bağlayır. (276, 278.) Adətən, tədqiqatçılar Muğan toponimini “muğ” və “an” komponentlərinə ayırırlar. Lakin bir sıra tədqiqatçıların fikrinə görə, Muğan toponimi “öz tərkibində Kaspi dənizi sahillərində yaşamış Muğ (muq) tayfasının adını yaşadır.” (150, 363) Əlbəttə, M.F.Axundov Qarabağ vilayətinin Təklə-Muğanlı qışlağının əvəzinə başqa toponimik vahidlərdən üslubi vasitə kimi istifadə edə bilərdi, lakin Fransanın, Parisin əvəzinə heç bir toponimik vahiddən üslubi vasitə kimi istifadə edə bilməzdi. Bu da ədibin yaşadığı dövrdə Fransanın və Parisin mədəniyyətin inkişaf mərkəzi olması ilə əlaqədardır, buna görə də Şahbaz bəy məhz fransız dilini öyrənməyə cəhd göstərir. Qеyd еtmək olar ki, müasir dövrümüzə uyğun olaraq XIX əsrdə də Parisin dəbin, modanın “beşiyi”, vətəni olduğunu toponimik vahidin üslubi хüsusiyyətləri əsasında bilmək çox maraqlıdır: “Müsyö Jordan kitablarını açıb baxanda gözü bunlara sataşdı, çıxardı, mənə verdi, apar adaxlına göstər və dedi ki, bu il Parisin qızları və gəlinləri belə paltar geyirlər. Keçən il ayrı tövr paltarları var idi. Gələn il bir özgə qayda ilə paltar geyəcəklər. Hər il Parisdə libas geymək sayağı dəyişilir.” (23, 52) N.Vəzirov M.F.Axundovun bu fikri ilə razıdır, çünki Bayraməli bəy (“Ev tərbiyəsinin bir şəkli”) də oğlu Səfdərqulunun təhsil alması üçün Parisə getməsi 206 arzusunda olur: “Əgər mən oxusaydım, məni Parisə göndərmək istəyirdi.” (224, 28) “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasında isə hadisə- lərin cərəyan etdiyi yer Cənubi Azərbaycandır. M.F. Aхundov komеdiyanın rеmarkasında hadisələrin "şəhri-Təbrizdə" baş vеrdiyini yazır. Tədqiqatlarda göstərilir ki, komediyada mürafiə işləri tipik şəraitdə, tipik hadisə kimi göstərildiyinə görə, hadisələrin Təbrizdə və ya Tiflisdə cərəyan etməsinə müəllif o qədər də əhəmiyyət verməmişdir; hətta bir nüsxədə hadisələrin Tiflisdə baş verdiyi qeyd olunmuşdur. (34, 240) Lakin kome- diyanın süjeti, mövzusu, obrazları səciyyələndirən əsas cəhətlər, hətta onlara verilən adlar, titullar hadisələrin cərəyan etdiyi məkanın məhz Təbriz olması fikrinin daha uyğun olmasına gətirib çıxarır. “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasında isə hadisə- lərin Şimali Azərbaycanda deyil, məhz Cənubi Azərbaycanda baş verməsi çar senzurasının təqibləri ilə bağlıdır. Qafqaz cani- şinliyində məsul vəzifədə çalışan M.F.Axundov məhkəmələri və məmurların eyiblərini açıq tənqid edə bilməzdi, bu isə əsərin yazılmasının əsas səbəbi olmuşdur. Ona görə də müəllif yеnə də toponimə üslubi cəhətdən müraciət еdərək hadisələrin baş verdiyi məkanın məhz Təbriz olmasını göstərmişdir. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Təbriz Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Təbrizlə bağlı belə bir rəvayət var: “Harunərrşidin arvadı Zübeydə xatun bin-Əbucəfər Mənsur, uzun sürən qızdırma xəstəliyinə mübtəla idi. O, ab-havasının lətafəti ilə məşhur olan Təbrizdə bundan səhhət tapdı. Buna görə, hicri 175- ci (=792) ildə, bu şəhəri yenidən bina etdirib adını da Təbriz qoydu.” (44, 60) Digər bir mənbədə isə yazılmışdır: “Təbriz 207 (Tavriz) – tarixdən məlum olan türk mənşəli bir tayfanın adıdır.” (226, 83) Tariхi mənbələrdən məlumdur ki, ərəb xilafəti zəiflədiyi dövrdə yaranmış Azərbaycan dövlətlərindən biri olan Rəvvadilər dövlətlərinin paytaxtı Təbriz idi. Atabəy Şəmsəddin Eldəniz və onun oğlanları dövründə Təbriz şəhəri çox böyüdü və bu zaman Təbriz qüdrətli Azərbaycan dövləti olan Atabəylər dövlətinin paytaxtı oldu. Dərbənddən Iran körfəzi sahillərinə və Şərqdən Avropaya gedən dünya karvan yolları Təbrizdə qovuşurdu. Buna görə də Təbriz o dövrdə Asiya ilə Avropa arasında çox mühüm ticarət şəhəri idi. Təbriz şəhərinin bu mövqeyi Rusiya və Iranı maraqlandırmaya bilməzdi, lakin bu maraq yalnız Təbrizin üzərində deyil, bütün Azərbaycan torpağının zəbt olunmasına gətirib çıxarırdı. 1804-cü ildə Rusiya ilə Iran arasında başlanmış müharibə 1813-cü ilin oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində bağlanmış müqavilə ilə nəticələndi. Bu müqavilənin şərtinə əsasən, Naxçıvan və Irəvan xanlıqları Ordubad mahalından başqa, Araz çayından şimaldakı bütün Azərbaycan torpaqları Rusiya imperiyasına qatıldı. Azərbaycanın Araz çayından kənardakı cənubdakı torpaqları isə Iranın ərazisinə qatılmışdır. Lakin Gülüstan müqaviləsindən sonra Rusiya və Iran yeni torpaqlar qəsb etmək məqsədi ilə 1826-cı ildə ikinci müharibəyə başladı. Iran şahı müharibəni uduzduğunu görüb 1828-ci ilin fevralında Azərbaycanın Türkmənçay kəndində yeni bir müqavilə imzaladı. Onlar razılaşdılar ki, Azərbaycanın Qrdubad mahalı, Irəvan və Naxçıvan xanlığı da Rusiyanın ərazisinə qatılsın. Beləliklə, Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı bütün torpaqları Rusiyaya, Arazdan cənubdakı bütün torpaqları isə Iranın ərazisinə keçdi. 208 Vətəninin zülm altında olduğunu görən, bütün ömrü boyu xalqına xidmət edən M.F.Axundov, demək olar ki, bütün əsərlərində bu tarixi hadisəni anlatmağa çalışmış, Iranın ərazi- sinin böyük bir hissəsinin Azərbaycan ərazisi olduğunu üs- tüörtülü şəkildə qeyd etmişdir. Buna görə də onun bədii dilində mövcud olan toponimlər Cənubi Azərbaycanla, Iranla sıx bağlıdır. Rusiya ilə Iran arasında bağlanmış hər iki müqavilənin şərtlərinə əsasən Iranla Azərbaycanın sərhəd xətti bu günə kimi Araz çayı olmaqdadır və bu sərhəd xəttini keçib doğma Vətənimizin bir hissəsi olan Cənubi Azərbaycana – Təbrizə getmək üçün mütləq etibarlı sənədlər olmalıdır. Sərhəd xəttini keçərək qaçaq mal gətirməyə gedən Hacı Qara Kərəməlini də özü ilə aparmaq istəyir, lakin artıq Kərəməli bir dəfə biletsiz Salyana getmişdir. O zaman çar üsuli-idarəsinin işçiləri onu elə cəzalandırmışdılar ki, Kərəməli bir daha qanunu pozmaq istəmir, buna görə də Araz çayını keçmək üçün mütləq lazımi sənədləri – “başburt” tələb edir. M.F.Axundov “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyasında Məstəli şahın ifadəsi ilə Irəvan xanlığının Azərbaycan torpağı olması, ora istənilən vaxt sərbəst gedib-gəlməyin sənədsiz də mümkün olduğunu oxucularına çatdırır: “On il bundan irəli Araz qırağına gəlmişdim, istəyirdim ki, Naxçıvan və Şərur mahallarının qabağından keçib Irəvana gedəydim.” (23, 56) Х1Х əsrin ikinci yarısında ədəbi dilin bədii üslubunda "Irəvan" toponiminə rast gəldiyimiz üçün qеyd еtmək lazımdır ki, Irəvan xanlığı 18-ci yüzilliyin ikinci yarısında yaranmışdır və xanlığın ərazisinə Azərbaycanın qərb torpaqları: Xanlıq, Qırxbulaq, Zəngibasar, Vedibasar, Sardarabad, Göyçə, Dərəçiçək və s. mahallar daxil idi. Xanlığın paytaxtı da Rəvan şəhəri idi. Rəvayətə görə, Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|